Chińczyk

 

„Chińczyk”

Henning Mankell

Autor/ (ur. 3 lutego 1948 w Sztokholmie, zm. 5 października 2015 w Göteborgu) – szwedzki pisarz, dziennikarz, reżyser i autor sztuk teatralnych. W swojej twórczości porusza tematy społeczne, analizuje zmiany zachodzące w mentalności szwedzkiego społeczeństwa oraz międzyludzkie relacje. W kryminałach Mankell kładzie duży nacisk na pokazanie żmudnej pracy policji, drobiazgowo rejestruje procesy myślowe swoich bohaterów. Ważniejsze od opisu zbrodni są dociekania nad psychologicznymi motywacjami postępowania bohaterów. Rozwikłanie zagadki zabójstwa poparte jest solidną i wytrwałą pracą policjantów, którzy nie są wolni od ludzkich słabostek, zdarza im się mylić i popełniać błędy.

Tłumaczenie/ Ewa Wojciechowska

Tytuł oryginału/ sv „Kinesen”

Tematyka/ Mankell jest wybitnym opowiadaczem – „Chińczyka” konsumuje się jednym tchem, próbując ogarnąć wzrokiem jego szeroki widnokrąg. „Chińczyk” to powieść napisana z wielkim rozmachem, prawdziwie globalny, psychologiczny thriller z mocno rozwiniętymi wątkami obyczajowymi i politycznymi, na dodatek rozgrywający się na dwóch płaszczyznach czasowych – w ciągu kilku miesięcy 2006 roku oraz kilkunastu lat drugiej połowy XIX wieku. Książkę Mankella można rozpatrywać w kilku wymiarach. Jest to dzieło na temat przenikania się – nie zawsze zresztą pokojowego – cywilizacji Wschodu i Zachodu. O ile jednak przed dwoma wiekami stroną agresywną, dążącą do podboju i uzależnienia od siebie słabo rozwiniętych krajów Azji i Afryki, byli Europejczycy, teraz – u progu nowego tysiąclecia – ich miejsce zajęli Azjaci, a mówiąc dokładniej – Chińczycy.

Główny motyw/ Siła skandynawskich kryminałów tkwi w tym, że ich autorom – jako pierwszym – udało się zrozumieć i opisać współczesny świat, w którym bardziej od czasu i odległości, od miłości i nienawiści, liczy się kontrola przepływów: transferów pieniędzy, informacji i ludzi. Świat, by użyć terminów zaproponowanych przez Zygmunta Baumana, skrajnie zglobalizowany (dla jednych) i dramatycznie zlokalizowany (dla drugich) jednocześnie. „Chińczyk”, powieść Henninga Mankella, opiera się wprost na takim rozumowaniu – jej akcja obejmuje dwa stulecia, rzecz rozgrywa się na czterech kontynentach, zaś Mankell opowiada, najprościej rzecz ujmując, o globalnym przesileniu, przeniesieniu punktu ciężkości. Oto na głębokiej szwedzkiej prowincji dokonano przerażającej zbrodni - ktoś okrutnie morduje blisko 20 mieszkańców małej wioski, głównie ludzi starych. Policja jest bezradna w konfrontacji z irracjonalnością i ogromem tego przestępstwa. Próbuje iść tropem domniemanego szaleńca, lecz brakuje najdrobniejszego choćby motywu. Do czasu, gdy pewna sędzia z Helsingborga orientuje się, że jednymi z zamordowanych byli członkowie przybranej rodziny jej matki. Kobieta rozpoczyna prywatne śledztwo, raczej przypadkowo i od niechcenia, by zapełnić jakąś aktywnością pustkę i znużenie we własnym życiu małżeńskim. Całkiem niespodziewany, pozornie nonsensowny trop prowadzi ją w odległe czasy XIX stulecia, do USA i Chin…

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Fotografowi zdarza się odkrywać nieoczekiwane tajemnice”.

„Szaleńcy rzadko działają w porozumieniu z innymi”.

„Żywił niemal religijne przekonanie, że zmarli zamieniają się w pył, z którego z kolei powstają nowe gwiazdy, czasem tak odległe, że niemal niewidoczne dla ludzkiego oka”.

„Pamięć jest jak szkło, pomyślała. Ci, którzy odeszli, wciąż są widoczni, całkiem z bliska. Ale nie możemy się nawzajem dosięgnąć. Śmierć jest niema. Zabrania rozmowy, dopuszcza wyłącznie ciszę”.

„Wszystko tu jest stare, meble starzeją się wraz z właścicielami”.

„Jesteśmy jak psy, pomyślał. Psy, które wszyscy kopią i które żyją z tego, co inni odrzucą”.

„Ameryka to dziwny kraj. Gdzie indziej można wzbogacić się na brudach innych ludzi?”.

„Bogowie rodziców nigdy im w niczym nie pomogli”.

„Wciąż mówili o tym, co czeka człowieka po śmierci, nigdy zaś o tym, jak ludzkie życie mogłoby się zmienić, póki wciąż trwa”.

„Jak bóg, który pozwolił na to, by jego syna przybito gwoździami do krzyża, mógł dać duchowe pocieszenie i siłę życia biednemu Chińczykowi?”.

„San nie mógł pojąć tego, czemu człowiek nie może dostąpić bożej łaski, jeśli jego grzechem jest po prostu miłość do innego człowieka”.

„Oto, co osiągnąłem w moim życiu, pomyślał. Buduję i zapełniam swój własny cmentarz. Spoczywają na nim szczątki czworga ludzi, z których jeden nawet nie zdążył się narodzić”.

„Ya Ru wcześnie zrozumiał, że sukces można sobie zagwarantować, umiejąc rozpoznać, gdzie w danym momencie znajduje się władza. Ten, kto tego nie wyczuwa, poszczególnych tendencji w życiu politycznym i ekonomicznym, nigdy nie zdoła wspiąć się na poziom, na którym obecnie znajduje się Ya Ru”.

„Woda i ropa, pomyślał. Otaczam się płynami. Dziś ropa naftowa, jutro być może prawo do korzystania z wody w różnych rzekach i jeziorach”.

„Każdy mądry człowiek wie, że śmierć jest zawsze w pobliżu”.

„Pewnego dnia nauczyliśmy się nie grzebać zbyt głęboko we wzajemnym życiu wewnętrznym. Wszyscy mają potrzebę pewnej przestrzeni, do której nie powinien wchodzić nikt inny”.

„Zarazem moje poglądy polityczne nie były, jeśli mam być szczera, niczym więcej niż pewnego rodzaju upiększeniem rzeczywistości. Warstwa błyszczącego lakieru na Brigitcie Roslin!”.

„Ale być może szalona zbrodnia wymaga szalonego wytłumaczenia”.

„Ale te inne rzeczy, te, o których myśleliśmy, kiedy byliśmy młodzi. Żeby nie tylko rozumieć świat, ale także go zmieniać.  Rozglądając się dookoła, można stwierdzić tylko, że stał się gorszy”.

„Zazdroszczę wszystkim tym, którzy nie porzucili swoich ideałów. Albo raczej świadomości tego, jak wygląda świat i dlaczego. Tym, którzy wciąż stawiają opór. Oni ciągle istnieją”.

„Nieraz wydaje mi się, że staramy się zapominać, zamiast zapamiętywać”.

„Bez działającej sali sądowej nie ma mowy o demokracji”.

„Gdy mało się wie, wierzy się w różne rzeczy”.

„Nasza przeszłość jest w końcu jedyną przeszłością, jaką mamy”.

„Trening, gotowość, poświęcenie dla narodu. Bez względu na to, czy hoduje się świnie, czy uczy obcego języka”.

„Za młodu wspólnie z Mao pracował nad tym, by ten ogromny kraj  mógł zapewnić każdemu parę butów”.

„Kiedy jakiś naród się wyzwala, uzyskuje prawo do własnych marzeń i dostęp  do zakazanych pomieszczeń, w których powstał system ucisku”.

„Co piąty człowiek na świecie jest Chińczykiem. Jeśli przyjąć, że moja rodzina to cały świat, jedno z nas będzie Chińczykiem”.

„(...) wielki niepokój pod niebem zawsze będzie istniał, choć za każdym razem powstaje z innego powodu”.

„Życie wciąż stawia przed nami nowe zadania, które zmuszają nas do ciągłego poszukiwania wiedzy, znajdowania nowych rozwiązań dla nowych problemów. Wiemy też, że nie uda nam się zbudować na ziemi raju. Raju, który czeka na nas po śmierci. Jeśli w to uwierzymy, ów raj stanie się pułapką. Nie istnieje rzeczywistość bez sporów, nie ma przyszłości bez walki”.

„Żadna cena nie jest zbyt wysoka, gdy w grę wchodzi utrzymywanie przez partię komunistyczną władzy nad ludźmi i przyszłością kraju”.

„Potrzebne są dwie ręce. W tym jedna, która bierze, ale musi być też ta, która gotowa jest dać”.

„Musimy wspomnieć mądre słowa Czou En-Laja, gdy zapytano go, jakie wnioski możemy wyciągnąć dziś dla siebie z rewolucji francuskiej. Odpowiedział, że jest jeszcze zdecydowanie za wcześnie, by wygłosić ostateczny osąd”.

„Za obydwie kule zostanie wysłany rodzinom straconych rachunek. Za śmiertelne strzały trzeba zapłacić”.

„Nie tylko podróżujemy tym samym samolotem, pomyślała. Zabraliśmy też ze sobą nasze konflikty”.

„Nasz spór pokrywa się z konfliktem we władzach Chin”.

„(...) bieda wszędzie wygląda tak samo”.

„Pytanie o przyszłość nigdy nie jest takie samo dla wszystkich, nie jest z góry ustalone”.

„Otoczenie jest niebezpieczne. Nawet miasto czy sala spotkań to tereny skrywające różne pułapki, które mogą nagle się zatrzasnąć, jeśli nie jest się wystarczająco uważnym”.

„Wszystko zamknęła w sobie, nosiła wspomnienia jak bliznę, której nikt nie mógł dostrzec”.

Odgrywanie roli Kasandry nie należy do przyjemności i nie jest pocieszający fakt, że z biegiem czasu stwierdzamy, iż słusznie przewidywaliśmy to, co najgorsze. Piętnaście lat minęło od chwili, kiedy ukazała się książka „Chińczyk” Henninga Mankella, owoc licznych podróży, obserwacji i długiego pobytu zagranicznego, szczególnie w Afryce. Bez żadnej satysfakcji konstatuję dzisiaj, że zdarzyło się w tym czasie wiele z tego, czego intuicyjnie wtedy obawiał się Henning Mankell, i że wiele wniosków, do których doszedł jedynie w teorii, jako obserwator i pisarz, znalazło potwierdzenie w rzeczywistości. Książka „Chińczyk” z pozoru wydaje się, że jest klasycznym kryminałem, jednak muszę stwierdzić, że jest to książka opisująca zmiany geopolityczne, ekonomiczne i gospodarcze jakie zachodziły (i wciąż zachodzą) na świecie, w szczególności w Chinach. Nie będzie z mojej strony przesadą, jeśli powiem, że książka Mankella „Chińczyk” powinna być lekturą obowiązkową dla dyplomatów lub dla studentów, którzy studiują kierunek dyplomacja.

Chiny to kraj uległ niezwykłym, wstrząsającym przeobrażeniom. Oparta na egalitaryzmie dyktatura maoistyczna ustąpiła miejsca innej dyktaturze, opartej na kapitalistycznej logice; zamiast dawnej ideologii „służby ludowi” ogłoszono nową ideologię „chwalebnego bogacenia się”. Po zlikwidowaniu ludowych komun, zwróceniu ziemi chłopom, zastąpieniu idei opartej na zaimku „nasz” inną – o wiele bardziej naturalną, ale i bardziej szkodliwą – opartą na zaimku „mój”, zaczęły kruszyć się tamy. Liberalizacja życia gospodarczego nie pociągała za sobą liberalizacji życia politycznego; monopol władzy zachowała partia komunistyczna, nabierająca coraz wyraźniej cech organizacji nepotycznej i mafijnej. Stłumiono wszelkie dążenia do demokratyzacji państwa. W 1989 roku represje przybrały krańcową, najdobitniejszą formę wraz z masakrą kilkuset bezbronnych młodych ludzi na placu Tiananmen.

W wielu kwestiach Mao się mylił. Pierwszy przywódca dynastii komunistycznej nie zawsze właściwie postrzegał i traktował otaczającą go rzeczywistość. Stał na czele kraju, gdy ten został wyzwolony i po pierwszym Długim Marszu, tym przez góry, nastąpił inny, nowy, co najmniej tak samo długi i trudny marsz, marsz od feudalizmu ku społeczeństwu przemysłowemu i  skolekywizowanym masom chłopskim, w których każdy, nawet najbiedniejszy z najbiedniejszych, będzie miał prawo do pary spodni, koszuli, pary butów, a także prawo do szacunku i ludzkiej godności. Sen o wolności , będący duchową treścią samej walki wyzwoleńczej zakładał, że nawet najbiedniejszy chłop będzie miał prawo do własnych snów i marzeń o lepszej przyszłości, bez groźby ścięcia przez jakiegoś odrażającego właściciela ziemskiego. Teraz to głowy obszarników miały spaść, ich krew miała nawodnić ziemię. Jednak Mao mylił się, sądząc, że Chinom uda się wykonać ogromny skok gospodarczy w krótkim czasie. Mówił, że jedna huta żelaza powinna znajdować się tak blisko drugiej, żeby mogły nawzajem posyłać sobie sygnały z kominów. Wielki skok, który miał przenieść Chiny w przyszłość, był ogromną pomyłką. Zamiast wielkiego przemysłu pojawili się ludzie przetapiający garnki i widelce w prymitywnych piecach na tyłach domów. Wielki Skok nie udał się, poprzeczka została strącona, ponieważ ustawiono ją za wysoko. Nikt nie mógł zaprzeczyć, nawet zmuszeni do umiaru chińscy historycy, że zagłodzono miliony ludzi. Był to czas, gdy dynastia Mao zaczęła przypominać wcześniejsze dynastie cesarskie. Mao zamknął się w Zakazanym Mieście. Nigdy nie zaakceptował porażki Wielkiego Skoku, nikomu nie wolno było o nim mówić. Choć nikt właściwie nie wie, co myślał Mao. W pismach Wielkiego Sternika zawsze był jakiś obszar, który raził pustką. Mao ukrywał swoje najgłębsze myśli. Nie wiadomo, czy kiedykolwiek zbudził się o czwartej nad ranem i zastanawiał się nad tym, co zrobił. Czy leżał bezsennie, widząc cienie wszystkich zagłodzonych ludzi, którzy zginęli na ołtarzu niemożliwego do spełnienia snu, snu o Wielkim Skoku? Jeszcze dzisiaj tak tam jest, a nawet gorzej: niepoddany nigdy prawdziwemu sądowi historii, Mao ciąży nadal nad duszą Chin w swoim mauzoleum, które otaczają obecnie coraz ciaśniej sklepiki z pamiątkami.

„Chińczyk” zaczyna się od prawdziwego trzęsienia ziemi. Jest połowa stycznia 2006 roku. Fotograf Karsten Höglin podróżuje po Szwecji, aby uwieczniać na zdjęciach odludne wsie i małe – wyludniające się, by nie rzec wręcz wymierające – społeczności. Ostatniego dnia swej wyprawy planuje jeszcze odwiedzić wioskę Hesjövallen, zamieszkaną – według posiadanych przez niego informacji – przez samych starych ludzi. Nie jest mu jednak dane zrobić ani jednej fotki, ponieważ zamiast dziarskich i zahartowanych w surowym północnym klimacie staruszków, znajduje jedynie ich zwłoki. Uciekając samochodem z miejsca mordu, dzwoni na numer alarmowy; w trakcie oczekiwania na połączenie, doznaje zawału i wjeżdża prosto pod jadącą z naprzeciwka ciężarówkę. Dwaj policjanci, którzy wkrótce przybywają do wsi – Erik Huddén i Leif Ytterström – najpierw zauważają na śniegu okaleczone, pozbawione nogi ciało człowieka; później, w domach, odnalezionych zostaje jeszcze osiemnaście trupów, w tym jedno dziecko. Wszyscy, poza nastoletnim chłopcem, zamordowani zostali w wyjątkowo brutalny sposób, który miał spotęgować jeszcze ich cierpienie. Jakież jednak jest zdziwienie Vivian Sundberg – policjantki z leżącego nieopodal Hesjövallen Hudiksvall, która z urzędu przejmuje śledztwo – gdy dowiaduje się, że wbrew wcześniejszemu przekonaniu, nie wszyscy mieszkańcy wioski zostali zamordowani. Ocalały trzy osoby. Ale dlaczego? Czy był to jedynie nad wyraz szczęśliwy dla nich zbieg okoliczności? Czy też znaczenie ma fakt, że tylko one nie były spokrewnione z pozostałymi, którym nieznany jeszcze zbrodniarz – a może kilku zbrodniarzy – zgotował tak okrutny koniec? 

Wieść o makabrycznej zbrodni w Hesjövallen natychmiast obiegła Szwecję, a wkrótce i cały świat. Mieszkająca w Helsingborgu na południu kraju niespełna sześćdziesięcioletnia sędzina Birgitta Roslin, oglądając w prasie zdjęcia wsi, rozpoznaje dom, w którym przed laty w rodzinie zastępczej wychowywała się jej matka. By nabrać pewności, że wśród ofiar byli jej przybrani dziadkowie, Brita i August Andrén, kontaktuje się telefonicznie z Vivi Sundberg – ta zaś potwierdza jej przypuszczenia. I chociaż Birgitta nigdy nie poznała Andrénów, nie może przejść do porządku dziennego nad ich tragedią. Dlatego kiedy z powodu nadciśnienia otrzymuje od lekarza zwolnienie z pracy, zamiast wybrać się na upragnioną Teneryfę, aby odpocząć i dojść do siebie, wsiada w samochód i rusza na północ. Nie przypuszcza jeszcze wtedy, że listy i pamiętniki sprzed ponad stu lat, które znajdzie w domu przybranych rodziców jej matki, wskażą bardzo istotny trop. Niestety, policja nie daje jej wiary, zwłaszcza po tym, jak niebawem na komendę w Hudiksvall zgłasza się mężczyzna, który przyznaje się do winy, a nawet wskazuje miejsce ukrycia narzędzia zbrodni. Roslin jednak od samego początku wątpi w jego rzeczywiste sprawstwo. Tym bardziej że, jej zdaniem, wszystko wskazuje na to, iż w zabójstwa w Hesjövallen może być wplątany tajemniczy Chińczyk, który przybył do miasta w dniu poprzedzającym makabryczne odkrycie, po czym natychmiast wyparował. Pozostały po nim jedynie – znaleziony w hotelowym koszu na śmieci – chiński folder z zapisanym na tylnej okładce adresem pekińskiego szpitala oraz zdjęcie zrobione ukrytą kamerą przez zapobiegliwego właściciela hotelu „Eden”. Gdy kilkanaście dni później, dzięki zaproszeniu Karin Wiman, swojej przyjaciółki z czasów studenckich, obecnie szanowanej pani sinolog, Birgitta decyduje się na lot do Pekinu, postanawia odnaleźć to miejsce i tego człowieka – tym sposobem nieświadomie wywołuje efekt domina, którego skutków nie jest w stanie sobie nawet wyobrazić.

„Chińczyk” to powieść napisana z wielkim rozmachem, prawdziwie globalny psychologiczny thriller z mocno rozwiniętymi wątkami obyczajowym i politycznym, na dodatek rozgrywający się na dwóch płaszczyznach czasowych – w ciągu kilku miesięcy 2006 roku oraz kilkunastu lat drugiej połowy XIX wieku. Historia opisana w książce „Chińczyk” zaczyna się od brutalnego morderstwa w Szwecji, jednak zaraz w rozdziale drugim przenosimy się do XIX-wiecznych Chin, gdzie opisane jest życie trzech chińskich braci, którzy zostali porwani w 1863 roku, aby pracować jako niewolnicy przy budowie kolei w Stanach Zjednoczonych. Tam pracują pod nadzorem rasistowskiego, brutalnego brygadzisty, który jest przodkiem szwedzkiej sędzi Birgitty Roslin. Po latach niewolniczej pracy jeden z nich wraca do Chin, gdzie pracuje dla szwedzkich misjonarzy, tam też opisał swoje przeżycia w pamiętniku. Sto trzydzieści osiem lat wcześniej od dokonanej zbrodni w północnej Szwecji, San siedział przy świetle świecy i mozolnie, znak po znaku, spisywał historię swoją i swoich dwóch zmarłych braci, Wu i Guo Si. Zaczęła się w dniu, w którym opuścili ubogi rodzinny dom i wyruszyli w długą drogę do Kantonu. Tam objawił się zły demon pod postacią Zi. Od tego momentu, dokądkolwiek by się udali, prześladowała ich śmierć. Jedynym, który ocalał, był San. I jego upór, by opowiedzieć swoją historię. Nic dziwnego, że po ponad stu latach chińskie rodzeństwo Ya Ru i Hong, którzy są potomkami Sana, autora pamiętnika, spotkali się z Birgitty Roslin w Pekinie. Obie rodziny łączą napisane przez przodków pamiętniki opisujące wydarzenia, które rozegrały się w Ameryce podczas niewolniczej pracy przy budowie kolei. Jeden pamiętnik napisany z perspektywy sadystycznego nadzorcy drugi z punktu widzenia chińskich przymusowych robotników. W pewnym sensie przesiąknięta krwią zbrodnia dokonana w czasach współczesnych, która otwiera powieść, jest tylko klamrą zamykającą historię rodzinną obu rodzin. Pomimo makabrycznej zbrodni i detektywistycznej pracy śledczych książka „Chińczyk” tak naprawdę nie jest powieścią kryminalną. Raczej jest to powieść kryminalna zręcznie połączona z historyczną epopeją rodzinną. Prawdziwym sednem książki okazuje się być historia chińskiego zniewolenia w Ameryce, przebieg komunizmu w Chinach i, ogólnie rzecz biorąc, relacje między Wschodem a Zachodem. I w tych kategoriach należy odczytywać przesłanie Henninga Mankella.

Książkę Mankella można rozpatrywać w kilku wymiarach. Jest to dzieło na temat przenikania się – nie zawsze zresztą pokojowego – cywilizacji Wschodu i Zachodu. O ile jednak przed dwoma wiekami stroną agresywną, dążącą do podboju i uzależnienia od siebie słabo rozwiniętych krajów Azji i Afryki, byli Europejczycy, teraz – u progu nowego tysiąclecia – ich miejsce zajęli Azjaci, a mówiąc dokładniej – Chińczycy. Powieść szwedzkiego mistrza kryminału dotyka właśnie tego zagadnienia – ekonomicznej (a w ślad za nią, nie ma co ukrywać, również politycznej) ekspansji współczesnych Chin, które nawiązując do idei przewodniczącego Mao, choć w zupełnie nowej sytuacji geopolitycznej i wcześniej niestosowanymi metodami, próbują stworzyć bardzo silny przyczółek na Czarnym Lądzie (w powieści są to Zimbabwe i Mozambik). Mankell zdaje się przed tym ostrzegać; wchodzi jednak tym samym na dość grząski i niebezpieczny grunt. Przeciwstawiając bowiem pokoleniu „nowych Chińczyków” – młodych i agresywnych, kompletnie bezideowych, wierzących za to w potęgę pieniądza – „starą gwardię”, opierającą się jeszcze na ideałach „Czerwonej książeczki”, chcąc nie chcąc nobilituje ją, stawiając w roli elementu stabilizującego sytuację w Państwie Środka. Autor ma zresztą tego świadomość; dlatego, chcąc wyważyć sądy, rozwija motyw studenckiej przeszłości Birgitty Roslin i Karin Wiman, których młodość przypadła na niezwykle burzliwy okres drugiej połowy lat 60. ubiegłego wieku, kiedy to w niemal całej Europie Zachodniej ogromne wpływy zdobywały organizacje lewackie.

Bohaterki Mankella Birgitta i Karin także nie uniknęły skażenia maoizmem. Działały w zorganizowanych jak sekta religijna „Rebeliantach”, którzy stawiali sobie za cel przeprowadzenie w Szwecji rewolucji i uczynienie jej krajem socjalistycznym na kształt ówczesnych ludowych Chin. Przez kilka bardzo intensywnych miesięcy żyły w środowisku przypominającym sektę, którego najważniejszym filarem była brutalna samokrytyka i ślepa wiara w teorię rewolucji Mao Tse-tunga. Renelianci odżegnywali się od wszelkich innych lewicowych ugrupowań, na które patrzyli z odrazą. Niszczyli swoje płyty gramofonowe z muzyką klasyczną, zrewidowali półki z książkami i wiedli życie będące imitacją życia hunwejbinów[1]. Z portretem Mao na czele, powiewając czerwonymi flagami, maszerowali na plażę, między osłupiałych ludzi. Skandowali hasła, wymachując Czerwoną Książeczką, potem wchodzili do wody i pływali, cały czas unosząc portret Mao. Po latach mają już na ten temat zupełnie inne poglądy; dla czytelnika natomiast najciekawsza jest właśnie konfrontacja młodzieńczych ideałów z rzeczywistością, co Birgitta ma okazję zrobić podczas niespodziewanej podróży do Pekinu. Już pierwszego dnia pobytu w Pekinie Birgitta stała w oknie na dziewiętnastym piętrze, w hotelowym pokoju, który dzieliła z Karin i z dreszczem oczekiwania patrzyła na migoczące tysiącem świateł ogromne miasto. W tym samym czasie w innym wieżowcu pewien mężczyzna obserwował te same światła i to samo miasto. W dłoni trzymał czerwoną wstążkę, która przyczepiona była przy wiszącej lampie nad stolikiem z małej restauracji w Hesjövallen na północy Szwecji. Jak na litość boską, można połączyć maleńką wioskę na północy Szwecji z chińskim motywem? A jednak można!

Jakkolwiek Europejczykowi, którego los dotąd nie zaprowadził do Państwa Środka, a swoją wiedzę na jego temat opiera głównie na książkach i filmach dokumentalnych, niełatwo orzec, w jakim stopniu szwedzkiemu pisarzowi udało się oddać realia – intuicja podpowiada jednak, że przedstawiona przezeń wizja współczesnych Chin wypada przekonująco. Stary komunizm nie oparł się pokusom rzeczywistości, której jego twórcom nigdy nie udało się pojąć. Fakt, że Karol Marks miał wiele racji w kwestii fundamentalnego znaczenia gospodarki w polityce, a Mao pokazał, że nawet najbiedniejsi chłopi mogą wyjść z nędzy, nie oznaczał, że ogromne wyzwania, które stały dziś przed Chinami, można podjąć, stosując bezkrytycznie klasyczne metody. Z jednej strony fascynuje rozwojem ekonomicznym na niespotykaną na Starym Kontynencie skalę, z drugiej – mimo wszystko przeraża metodami, dzięki którym ów rozkwit jest osiągany. Czyta się „Chińczyka” świetnie. Wyobraźnia autora nie zna granic, a to w połączeniu z jego talentem narracyjnym pozwala wybrnąć mu z najbardziej nawet karkołomnych konstrukcji fabularnych. Kto inny bowiem potrafiłby udanie połączyć w jedno wątki makabrycznej zbrodni popełnionej w szwedzkiej wsi z ostrą walką polityczną na szczytach władzy w Chińskiej Republice Ludowej? Kto dorzuciłby do tego jeszcze – na dodatek w pełni uzasadniony – rozegrany w XIX stuleciu motyw odysei chińskiego chłopa Wang Sana, któremu los spłatał potwornego figla, rzucając go z ojczystego kraju na pustkowia Stanów Zjednoczonych? Co zresztą staje się przyczyną wszystkich opisanych w powieści potworności…

Lekcje geopolityczne w książce „Chińczyk” są nie tylko alegoryczne, ale opierają się na faktach. Wciągając także kontynent afrykański do swojej narracji, Mankell zużywa „znaczne ilości atramentu” by opisać rosnące wpływy Chin w Afryce. Przedstawia przekonujący argument, że więzi, które Mao Tse-Tung i Sowieci stworzyli z przywódcami afrykańskich ruchów wyzwoleńczych w latach 50. XX wieku były potrzebne by skolonizować i uciskać kontynent afrykański. Pytanie brzmi, czy napływ chińskiej siły roboczej i przemysłu to tylko nowa fala imperialnej ekspansji, tym razem z Dalekiego Wschodu? Mankell zmaga się z kwestią Chin i z tym, czy ich zdumiewającego wzrostu gospodarczego należy się obawiać, czy też go celebrować. Podobnie jak wielu przedstawicieli starej lewicy, miał on wyraźnie pełen szacunku stosunek do enigmatycznego Mao. Jak wielu obserwatorów światowej gospodarki, podziwiał wspaniałe przemiany ery Deng Xiaopinga[2] i to, co z pewnością było jednym z największych ruchów społecznych, skok milionów Chińczyków z biedy do klasy średniej. Ale rozumiał również krwawe dziedzictwo komunistycznych Chin, moralny upadek Mao po 1949 roku i niebezpieczeństwa nieodłącznie związane z tym, że wciąż masowa populacja biedoty w Chinach napotyka represyjne mechanizmy państwowe Partii Komunistycznej. Na koniec przyznaje, że zadanie polegające na spekulowaniu na temat tego, co Chiny powinny zrobić i co zrobią w następnej kolejności, uznaje za pewną niemożliwość: „Przyszłość nigdy nie jest zapewniona raz na zawsze. [Mao] powtarzał tę mądrość w kółko, ale nie słuchaliśmy. Zawsze powstawałyby nowe grupy i przejmowały dla siebie przywileje, ciągle następowałyby nowe rewolucje”. Mogłoby się wydawać, że historia Zachodu w szczególności Europy zatrzymała się w miejscu. Ale istnieją historyczne siły, które działały w Azji i Afryce na długo przed czasami Mao Tse-Tunga i jeszcze nie powiedziały ostatniego słowa. Minione stulecie było stuleciem amerykańskim, ale wiek XXI będzie stuleciem, w którym Chiny i Afryka naprawdę staną na wysokości zadania by stać się potęgami. Książka „Chińczyk” to dające do myślenia spojrzenie na to, jak ta ogromna zmiana wpływów może objawiać się na całym świecie, od plaż Mozambiku po odległe skandynawskie wioski.

 

 

 

---

[1] Hunwejbini, zwani też czerwonogwardzistami – komunistyczna organizacja działająca w Chinach podczas Rewolucji Kulturalnej.

[2] W okresie od 1978 do 1989 roku faktyczny przywódca Chińskiej Republiki Ludowej, inicjator reform społeczno-gospodarczych oraz otwarcia Chin na świat. Jeden z najważniejszych polityków w XX-wiecznej historii Chin.

 

Sennik współczesny

 

„Sennik współczesny”

Tadeusz Konwicki

Autor/ (ur. 22 czerwca 1926 w Nowej Wilejce – zm. 7 stycznia 2015 w Warszawie, został pochowany na Powązkach Wojskowych) – prozaik, scenarzysta, reżyser. Pozostawił bogatą spuściznę literacką (m.in. „Sennik współczesny”, „Kompleks polski”, „Mała apokalipsa” i filmową – był reżyserem (m.in. „Ostatni dzień lata”, „Salto”, „Dolina Issy” i „Lawa” i scenarzystą (m.in. „Matka Joanna od Aniołów” i „Faraon”). W latach 1944–1945 był żołnierzem podziemia niepodległościowego, jako członek VIII Oszmiańskiej Brygady Armii Krajowej brał udział w akcji „Burza”, później walczył w partyzantce antyradzieckiej w lasach podwileńskich. Debiutował w 1946 jako reportażysta i rysownik w „Dzienniku Polskim”. Publikował też w innych pismach, m.in. w „Nurcie”, „Po prostu”, „Świat Młodych”. W latach 50-tych Konwicki starał się budować nową atmosferę życia literackiego, co widać między innymi w jego działalności w „Nowej Kulturze”.

Tytuł oryginału/ pl „Sennik współczesny”

Tematyka/ „Sennik współczesny" ukazał się w 1963 roku. To jedna z najważniejszych książek polskiej literatury powojennej, szkatułkowa opowieść o przeżyciach pokolenia dojrzewającego w czasie wojny i próbującego się odnaleźć w czasach powojennych. Akcja książki umieszczona jest na granicy jawy i snu, przeszłość miesza się tu z teraźniejszością, a nad wszystkim góruje obsesyjnie powracający temat wojennej przeszłości.

Główny motyw/  „Sennik współczesny" opowiada historię Pawła, który w pierwszych scenach budzi się ze snu po nieudanej próbie samobójczej. Bohater mieszka we wsi pełnej przesiedleńców, ale jest tam obcy, bo pracuje jako robotnik kolejowy. Wydarzenia z teraźniejszości, np. zawiedziona miłość do żony przywódcy sekty, mieszają się z epizodami z przeszłości, takimi jak walka w partyzantce, radziecka okupacja Wileńszczyzny czy powojenna samokrytyka złożona na zebraniu partyjnym. Te motywy wrócą w kolejnych książkach Konwickiego.           

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Ludzie może i zapomną, ale Pan Bóg nigdy”.

„My sobie żyjemy ponad jednym dachem i wcale się nie znamy”.

„(…) dom został bez właściciela, stał się instytucjonalnym przedmiotem wspomnień, przestróg i sentencji określających istotę życia”.

„Widzi pan, taka jest nasza ziemia: gdzie stąpnąć, wszędzie mogiły”.

„Tak, komu niedobrze, szuka pociechy w cudzym nieszczęściu”.

„Tyle lat mówiono, że kręci się [słońce] koło naszej ziemi i dobrze było. Potem, panie, wymyślili, że to ziemia kręci się koło słońca. No i co, panie? Co my z tego mamy?”.

„Podobno ludzie, co długo w osobności żyli, sami ze sobą rozmawiają”.

„Kiedy człowiek patrzy w lustro, to znaczy, że jest zdrów”.

„Jeśli się czasem gniewam, to tylko na siebie”.

„Nielekko być cudzym wśród swoich”.

„Ale sumienie żyje, póki człowiek żyje”.

„Pan Bóg ukarze. Przyjdzie straszna kara boska na ludzi za pychę, za poprawianie dzieła boskiego”.

„Tak to bywa. Szczęśliwy ten, kto umrze w tym domu, gdzie się urodził”.

„-Nie boi się pan banalności? – Boję się. Ale banalność widzi się dopiero potem”.

„Każdy w swoim losie ma jakieś incydenty, które później jak kamienie ciążą w dalszym bycie”.

„Naszym losem można by obdzielić kilka pokoleń”.

„-Czyś ty słyszał, Stary – mówi Jaskółka – żeby podczas wojny zdarzył się cud? Podczas wojny trafiają się tylko zawiłe pogmatwane historie ziemskie”.

„Na pewno ktoś przeżyje, i spisze nieprawdę, to znaczy prawdę, jaką by chciał odnaleźć w przypominaniu młodości”.

„Wierzę we wszystko, co jest poza dosłownością naszego życia”.

„Moją religią jest nadzieja, którą można zmieścić w każdym wierzeniu, a nawet poza instytucjonalnym kultem. (…) Zrozumiałem, że ów niedosyt, który nam stale towarzyszy, można i trzeba zaspokoić w naszym bytowaniu”.

Romantycy nie tylko śnili i zapisywali swoje sny, nie tylko uczynili ze snu materię literatury, ale i teoretyzowali na ten temat, licząc na rozwiązanie w ten sposób wielu tajemnic uniwersum, a także na jego przekształcenie; przyjmując ponadto, że sen może być niebezpieczny, gdyż szczególnie intensywnie rozgrywa się w nim walka dobra ze złem; co ciekawe, wykorzystywali oni także metaforę snu jako bezczynności. Wypada ponadto pamiętać, że to z romantyzmu, m.in. w związku z rozwijającym się magnetyzmem, jego odłamem związanym z somnambulizmem i eksperymentami ze snem, swój rodowód wywodzi psychoanaliza. We śnie, jak powiada Freud, pracują mechanizmy kondensacji, przemieszczenia i symbolizacji, a także wtórnego opracowania, przekształcające i zniekształcające śnioną treść, nadające jej specyficzny obrazowy i fabularny charakter[1]. Pozwalają one na przeżycie tego, czego nie chce bądź nie może przeżyć podmiot na jawie. Pozwalają również na realizację pragnień niemożliwych czy trudnych do zrealizowania w rzeczywistości. Spotyka się we śnie praca pamięci z pracą marzenia. Można mówić o swoistej aporetyczności doświadczenia snu, w którym jednocześnie ujawnia się pragnienie konfrontacji z realnością, która jest nie do zniesienia, i niechęć do takiej konfrontacji; bliskość uwewnętrznionego doświadczenia i zdystansowanie związane z niejasnym statusem jego ontologii; to, co racjonalne i to, co irracjonalne, eksponujące ograniczenia poznania na jawie i wypowiadającego je „dziennego” języka, naruszające logiczny charakter przekazu (bez wątpienia, ta kwestia wywoływała szczególne zainteresowanie snem u romantyków). Sen okazuje się w efekcie skomplikowanym palimpsestem znaczeniowym, szyfrem skrywającym i odsłaniającym prawdę śniącego[2].

Bohater-narrator „Sennika współczesnego” Tadeusza Konwickiego powiada: „I wtedy raptem pomyślałem, że oto za chwilę obudzę się, wydźwignę z dusznego snu, co na każdego przychodzi którejś nocy, snu pełnego majaków i widziadeł, ułomków zdarzeń przeżytych i zmarnowanych, wyobrażonych i nie spełnionych, snu skrwawionego pamięcią, rozpalonego gorączką przeczucia, że z tej wrzącej toni nocy wypełzną resztki sił na brzeg jawy i wstaną do zwyczajnego, powszedniego dnia z jego wszystkimi troskami, z jego potocznym trudem, z jego tak dobrze znaną, bliską znojnością”. Fragment ten jest ostatnim zdaniem powieści. Przebija zeń pragnienie wybudzenia i rozpoczęcia zwykłego życia, zrywającego z przekleństwem traumatycznej pamięci nawiedzającej śniącego, mieszającej się z codziennymi wspomnieniami, pracą wyobraźni i przeczuciami przyszłości. Utwór rozpoczyna się zdaniem: „Nie otwierałem oczu i nie wiedziałem, jak rozbudzony z przedwieczornego snu, gdzie jestem i kim jestem. W ustach piekł jadowity smak żółci, po skroniach przebiegały łaskotliwe stonogi pulsu. Leżałem w ciężkim worku z bólu i potu”. Śniący doświadcza dezintegracji siebie i otaczającego świata, zatraca poczucie rzeczywistości. Przeżycie to ma przy tym charakter somatyczny, wyraźnie wskazujący na syndrom chorobowy, widoczny także w cytowanym zdaniu wieńczącym „Sennik współczesny”.

Między ramami początku i końca powieści rozgrywa się spektakl maligny, nawiedzających sen bohatera-narratora koszmarów, przerywany wybudzeniami na równie niejasnej i męczącej jawie; sny tego typu są zresztą udziałem nie tylko Pawła – głównego bohatera „Sennika współczesnego”. Paradoksalnie przy tym sny w utworze Konwickiego okazują się zarówno przestrzenią powrotu bolesnej pamięci, jak i ucieczki przed nią. Procesy poznawcze w istniejącym w onirycznej ramie świecie są zdominowane przez postrzeganie, zresztą niejasnych, często groźnych, wywołujących lęk podobieństw i reminiscencji. Zdają się one władać podmiotem, zamykając w przeszłości, łudząc iluzją prawdy, uniemożliwiając mu pełne istnienie w jego współczesności, podporządkowując to, co indywidualne – narodowemu.

Pamięć o przeszłości odznacza się w „Senniku współczesnym” fragmentarycznością i niejasnością, aluzyjnością; nie wszystko można powiedzieć w realiach PRL-u, a także nie wszystko można pamiętać w jasny sposób – dowiadujemy się, że bohater doświadczył zbyt wiele, że tkwi w nim wspomnienie traumy[3]. Wprost odsyła głównie do wydarzeń II wojny światowej. Jest mowa o działalności partyzantki, tajemniczej, ciągle kładącej się cieniem na współczesności, o ofiarach Niemców (również ofiarach żydowskich), o przemianach społecznych, które, nie bez udziału wschodniego sąsiada, zmieniły dawny świat, także o oporze wobec nich. Bohaterowie powieści zdają się być pozbawieni świadomości, pozwalającej im w pełni zrozumieć wydarzenia, w których uczestniczyli. To jakby inspiracja dla „Prześnionej rewolucji” Andrzeja Ledera.

Pojawia się w powieści także pamięć obejmująca szerszą sekwencję wydarzeń traumatycznych, sięgająca ku I wojnie światowej, a nawet zawierająca ślady powstania 1863 roku. Pamięć w „Senniku współczesnym” ma również wymiar materialny: jest mowa o rzeczach należących do uczestników wydarzeń i ofiar, o mogiłach, bunkrach, pobojowiskach. Poszerza ją lektura – wzmiankowane są „Popioły” Żeromskiego. Szczególne znaczenie ma przy tym pamięć, najczęściej wprowadzana aluzyjnie, związana ze wschodnim („kresowym”) rodowodem bohaterów. Towarzyszy jej budująca poczucie niestabilności świadomość utraty dawnego własnego świata oraz istnienia w nowym świecie ludzi wykorzenionych, o niejasnym pochodzeniu, usiłujących uciec przed swoim losem, zapomnieć o przeszłości, bądź ją odzyskać. 

Senny świat, który ukazuje Konwicki, sprawia wrażenie prowizorycznego, zrujnowanego i zdegradowanego. To rzeczywistość już po katastrofie, po wielu katastrofach… i zarazem jakby oczekująca na ostateczny koniec, który wiąże się także z inwazją nowoczesności – powstająca hydroelektrownia ma zniszczyć świat przesyconej pamięcią przeszłości doliny. Wspomniane jest np. pozbawione wyrazu urbanistycznego peryferyjne miasteczko, wielokrotnie niszczone, które nie mogło stać się organiczną całością, a w którym spotykało się niegdyś wiele kultur, tradycji, języków i religii. Podobnie zdegradowani są ludzie i ich życie w takim świecie, naznaczone poczuciem klęski. Ze snów wymieszanych z fragmentami równie niepewnej jawy nie powstaje w powieści Konwickiego całościowa narracja o świecie czy bohaterze – ten, jak czytamy, napisał kilkadziesiąt różnych życiorysów. Pragnie on odkryć sens przeżywanych doświadczeń[4]. Pozostają mu wszakże pochodzące z różnych porządków czasowych strzępy zdarzeń i wypowiedzi (niejednokrotnie sprzecznych). Sen zdaje się przygnębiającym stanem istnienia świata i podmiotu, nierealnym, ale dotkliwym, oddającym słabość człowieka i grozę historii.

Sen dla obu pisarzy okazuje się wymiarem pozwalającym konceptualizować i metaforyzować przeżycie, które można określić mianem (post)zależnościowego[5], a które w obu przypadkach współtworzy „dramat jaźni” bohaterów[6]. Sen pozwala ukazać stan świata po historycznej katastrofie, rozpad organizującego go pola symbolicznego oraz związaną z tym dezintegrację śniącego, również rozpad konstruowanych przez niego narracji, używanego języka, brak możliwości poznania świata i mocy sprawczej. Wydaje się, że celnie istotę doświadczenia sennego, o którym piszą Konwicki i Gombrowicz, może oddać Freudowska kategoria Unheimliche. Zawiera ona bowiem w sobie myśl o splocie tego, co znane, z tym, co nieznane, o nagłej i niewytłumaczalnej przemianie tego pierwszego w drugie, przemianie zagrażającej podmiotowi i wywołującej w nim uczucie lęku. Freud pisał, że przemiana ta polega na nieprzepracowaniu i wyparciu znanego elementu z pola świadomości, a następnie powrocie wypartego: „Niesamowite nie jest tak naprawdę niczym nowym czy obcym, lecz jest czymś od dawna znanym życiu psychicznemu, czymś, co wyobcowało się z niego za sprawą procesu wyparcia”[7].

W jednym z wywiadów Tadeusz Konwicki stwierdzał: „Każdy incydent mojego życia był przecież w jakimś stopniu konsekwencją wojny; wojna była moralnym szokiem, burzyła świat ustalonych wartości, wśród których urodziłem się, wzrastałem, żyłem”. Dla pisarza wychowanego – jak sam określał – w duchu XIX-wiecznym, w atmosferze powstania styczniowego, lata wojenne były okresem rozpadu podstawowego układu odniesienia, ściśle związanego z romantycznym wyobrażeniem jednostki i jej narodowych powinności. Druga wojna światowa stanowiła dla autora „Sennika współczesnego” zasadnicze doświadczenie egzystencji, decydujące również o sposobie widzenia męskości, na co wpływ wywarły także powojenne, społeczne i polityczne zawirowania. Mimo podkreślania własnej osobowości Konwicki w swojej twórczości silnie akcentował perspektywę generacyjną, wypowiadał się w imieniu zbiorowości, która zawsze jednak pozostawała wspólnotą męską.

Bohater Konwickiego to życiowy rozbitek, przeżywający stany depresji i maligny, znajdujący się na pograniczu jawy i snu. W „Senniku współczesnym” opowiada Paweł, niedoszły samobójca, który nie wiadomo po co przyjechał do miasteczka nad Sołą i nie wiadomo, czego tam szuka. Jego relacja zawiera dziewięć dużych retrospekcji, dotyczących partyzantki wileńskiej z czasów niemieckich i sowieckich, a także okresu powojennego (posiedzenie partyjnej egzekutywy rozpatrującej jego wniosek o przyjęcie do partii). Retrospekcje ujawniają bolesne przeżycia bohatera i burzą chronologię wydarzeń, które czytelnik sam musi uporządkować, a przede wszystkim zostawiają margines niepewności, kto jest kim. Czy istotnie Józef Car jest tym nauczycielem, który zdradził i na którego był wydany wyrok śmierci? Czy legendarny Huniady z puszczy sołeckiej to dawny przyjaciel i dowódca bohatera – Korwin? Chociaż retrospekcje są oddzielone graficznie od „narracji współczesnej” i część z nich stanowi monolog prowadzony w drugiej osobie, zaskakują i wprowadzają efekt tajemniczości. Ponadto tak początek, jak i koniec powieści nawiązują do doznań sennych narratora, podkreślając charakter oniryczny. Ciekawe, że sam opis miasteczka, położonego w dolinie Soły, na skraju puszczy, pozornie tylko jest mimetyczny. Realia (kierunek biegu rzeki, mogiły powstańców z 1863 roku) podważają mimetyzm przedstawienia i pozwalają traktować opisywane terytorium jako metamorfozę stron rodzinnych Konwickiego. W ten sposób Kolonia Wileńska znalazła się nad Sołą.

„Sennik współczesny”, to jeden z pierwszych utworów Konwickiego w którym autor wprowadza bohatera histerycznego, który może być również uznawany za matrycę jego późniejszej twórczości. W powieści padają znamienne słowa. Józef Car mówi do głównego bohatera, Pawła-Starego: „[…] pan kokietuje. […] Pana nosi pycha, niezdrowa ambicja. Swój los ubiera pan w znaczenia szczególne, ozdabia niepowtarzalnym sensem, upina pan z niego przejmującą metaforę. Usiłuje pan zachować twarz wobec własnej pustki. Rozhisteryzowany swoją niemocą próbuje pan z nici życia utkać sobie królewski płaszcz […]”. Konfrontacja z pustką i niemocą wyznacza kondycję duchową wielu bohaterów Konwickiego. Z czego wynika niemoc i poczucie pustki? Jedną z odpowiedzi dostarczyć może próba samobójcza Pawła, przejaw dominacji popędu śmierci, który dąży do „dezorganizacji organizmu, do powrotu do martwej, lecz nęcącej nicości”. Jak zauważają Leszkowicz i Kitliński: „Popęd śmierci jest wewnętrzną siłą, redukującą człowieka do psychicznej nicości […]. Istnieje głęboki związek między kryzysem męskości, jej dezintegracją, a przymusem powtarzania, związanym z popędem śmierci”[8]. Nieokreślona w tekście choroba głównego bohatera Pawła ma pewne znamiona histerii wojennej, nerwicy pourazowej. Należy jednak podkreślić, że nerwica wojenna wiąże się w znacznej mierze z szokiem wynikającym z działań bojowych, jak np. wybuch pocisków, granatów, lub z lękiem przed polem bitwy. Podobieństwa istnieją więc bardziej na poziomie objawów niż najbardziej typowych przyczyn, jednak mają one również swoje źródło w doświadczeniu wojennym. Warto przypomnieć zespół reakcji tradycyjnie kojarzonych z histerią. Należą do nich: bóle głowy, kaszel, zakłócenia mowy, paraliż, bezwładność, katalepsje, deliria, ekstaza, konwulsje, pozory epilepsji, spazmy, zamroczenia, duszności, pozycja łuku, zarówno letarg, śpiączka, jak i bezsenność, wyczerpanie, depresja. Większość tych symptomów występuje w „Senniku współczesnym” i przypisana jest bądź bezpośrednio głównemu bohaterowi, bądź pozostałym postaciom (jak epilepsja Józefowi Carowi). Powieść przesiąknięta jest atmosferą „histeryczności”.

Podczas pobytu w nad sołeckim miasteczku bohater wdaje się w romans z żoną Cara, Justyną, która – co warte podkreślenia – przyznaje: „Zaczynam podejrzewać, że spotyka się pan ze mną jedynie z powodu mego męża”. Powieść realizuje więc klasyczne pragnienie trójkątne. Zdaniem René Girarda, „aby człowiek próżny[9] zaczął czegoś pragnąć, wystarczy przekonać go, że to coś jest już przedmiotem pragnień osoby przezeń bardzo cenionej”[10]. Przypisanie Józefowi Carowi atrybutów związanych z autorytetem – ojcowskich, przywódczych lub nauczycielskich – powoduje, że będąc zawsze wyżej w męskiej hierarchii niż Paweł, okazuje się rzecznikiem porządku symbolicznego. Z drugiej strony Józef Car jako „zdrajca”, na którym prawdopodobnie Paweł wykonał podziemny wyrok, był pogardzany, stał więc na najniższym szczeblu hierarchii społecznej. Ambiwalencja uczuciowa i niemożność usytuowania oraz rozpoznania się przez Pawła w relacji do każdego z porządków, które uosabia Józef Car, powoduje, że nie może się on ukonstytuować jako silny podmiot męski. Nakładanie się wykluczających się czasem cech tego bohatera świadczy również o zachwianiu samego porządku symbolicznego.

Warto pochylić się nad tym, jak funkcjonuje bohater książki Konwickiego w męskich środowiskach homospołecznych. Z jednej strony wojsko, z drugiej brygada pracowników kolei. W jaki sposób główny bohater Paweł ps. Stary próbuje określić na dwa sposoby tożsamość mężczyzny? Interesującym momentem w biografii Pawła jest jego pierwsze doświadczenie na polu walki, które przełamuje heroiczną konwencję jej opisu. W romantycznej legendzie, zgarniającej męskie wyobrażenia o paradygmatach męskości na początku XX wieku, walka jest rytuałem inicjacyjnym militarnie zorientowanej męskości. Z tego względu sposób, w jaki Paweł przechodzi przez rytuał, będzie stanowił fundament jego męskiej tożsamości. Bohater jakby nie z patriotyzmu lecz z przymusu próbuje przejść przez ten rytuał. Możliwe, że właśnie dlatego dalsze losy Pawła w partyzantce naznaczone są piętnem porażki. Liczne samowolne akcje stanowią powielanie schematu zaobserwowanego w fabule powieści. Drugą męską grupą homospołeczną, w której funkcjonuje Paweł, jest jego późniejsze środowisko pracy. Mężczyźni Doliny budują torowisko dla kolei, dzięki czemu teoretycznie mają swój wkład w odbudowę i rozbudowę leżącego jeszcze w powojennych gruzach państwa. Wydaje się, że budowa kolei jest jedyna adekwatną aktywnością, której oddają się pracownicy na przestrzeni powieści. Praca przy budowie kolei jest nie tylko upokarzająca, ale także nomen omen, mężczyźni dokładają swoją cegiełkę do zalania całego obszaru, ponieważ okoliczna ludność musi być wysiedlona przy pomocy linii kolejowej z powodu budowy zapory wodnej.

Cała książka Tadeusza Konwickiego „Sennik współczesny”, opisuje problem „etosu rycerskiego” przybierającego często kształt zbiorowego fantazmatu, który utrwalił się w dyskursie epoki romantyzmu, która wykształciła wizję szlachetnego, odważnego wojownika idącego na wroga ze swoimi współtowarzyszami w niedoli pomimo pewnej śmierci, bo ta i tak będzie dla niego chwalebna. Wizja takiej męskości była tak silnie osadzona w świadomości polskiego społeczeństwa, że to z nią na sztandarach szli do walki młodzi mężczyźni jeszcze w czasie II wojny światowej. Dopiero na polu bitewnym następowało brutalne zetknięcie z rzeczywistością wojny brudnej, bezwzględnej, niesprawiedliwej. Postawę taką reprezentował zarówno sam Tadeusz Konwicki, jak i bohater „Sennika współczesnego”, Paweł, ps. „Stary”.

 

 

 

---

[1] Zob. na ten temat Z. Freud Objaśnianie marzeń sennych (Dzieła, t. 1), przeł. R. Reszke, KR, Warszawa 1994; a także H. Segal Królewska droga, w: Marzenie senne, wyobraźnia i sztuka, przeł. P. Dybel, Universitas, Kraków 2003. Jak zauważa badaczka, Freuda nie zajmują kulturowe symbole w pracy marzenia sennego, gdyż traktuje je jako uniwersalne, wywodzące się z pradawnych czasów (s. 19). Przedmiotem mojego zainteresowania są pojawiające sie w snach literackich symbole, organizujące doświadczanie historii.

[2] O skomplikowaniu wielowarstwowej semantyki snu w tekście literackim pisze Aleksandra Okopień-Sławińska (Sny i poetyka, „Teksty” 1973 nr 2).

[3] Zob. B. Żynis Koniec świata raz jeszcze. Katastroficzne wątki w prozie Tadeusza Konwickiego, AP, Słupsk 2003, s. 22 i n.

[4] Zob. J. Walc Tadeusza Konwickiego przedstawianie świata, posłowie T. Lubelski, Agora, Warszawa 2010

[5] Oprócz prac wskazanych w przypisie 14 zob. także: H. Gosk Wychodzenie z „cienia imperium”. Wątki po (...)

[6] Tego pojęcia używa J. Błoński w interpretacji Ślubu („Ślub” jako tragedia psychoanalityczna, s. 116 (...)

[7] Z. Freud Niesamowite, w: Pisma psychologiczne, przeł. R. Reszke, t. 3, KR, Warszawa 1997, s. 243.

[8] P. Leszkowicz, T. Kitliński Miłość i demokracja, s. 206.

[9] Znaczenie słowa próżny odsyła zarówno do pustki, jak i pychy, którą zarzuca Pawłowi właśnie

Józef Car

[10]  R. Girard Prawda powieściowa i kłamstwo romantyczne, przeł. K. Kot, KR, Warszawa 2001, s. 12.