Pielgrzym nad Tinker Creek

 „Pielgrzym nad Tinker Creek”

Annie Dillard

Autorka/  (ur. 30 kwietnia 1945) – amerykańska pisarka, autorka poezji, esejów, prozy, krytyk literackich, powieści i dziennika. Laureatka Nagrody Pulitzera w dziedzinie literatury niefikcjonalnej (1975).

Tłumaczenie/ Maciej Świerkocki

Tytuł oryginału/ an-us „Pilgrim at Tinker Creek”

Tematyka/ „Pielgrzym nad Tinker Creek” jest czymś więcej niż tylko westchnieniem zachwytu. To momentami rozpaczliwa opowieść o poszukiwaniu wiary, wsłuchiwaniu się w ledwie słyszalny głos Boga. Wychowywana w bardzo religijnej rodzinie, Dillard w młodości przeszła burzliwy okres buntu przeciw Kościołowi. W religii widziała jedynie hipokryzję i ułomny fundamentalizm. Być może z tego względu w jej zapiskach tak intensywnie obecna jest refleksja teologiczna. Obserwując świat natury, pisarka miota się między panteizmem a agnostycznym przeświadczeniem o niedostępności Boga.

Główny motyw/ Akcja tej powieści rozgrywa się w domu położonym w pewnej dolinie. Wokół pną się Appalachy, rzeka toczy niezależne, bogate życie, pyszni się las. Wszystkie te miejsca dostarczają narratorce powodów do uniesień. Wszystkie goszczą setki ruchliwych, fascynujących stworzeń, którym można - dosłownie - poświęcić życie. Ale Dillard nie poprzestaje na śledzeniu modliszek. Zachwyca ją całe stworzenie: kłęby chmur, urok cienia, architektura gór. Samą siebie nazywa kolekcjonerką światła i my tę bajeczną, efemeryczną kolekcję poznajemy: promień, który pada ukośnie, wyprężony jak struna, rozproszone światło zimowego poranka, błysk na grzbietach rybek, który wybucha i niknie jak snop iskier.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Jeśli w ogóle kiedyś się budzimy, budzimy się w świecie pełnym tajemnic, informacji o śmierci, pięknie albo przemocy…”.

„Wygląda na to, że jesteśmy skazani na życie na tym świecie, tylko nikt nie wie dlaczego”.

„To, że świat jest brutalny i nieobliczalny, to żadna nowina”.

„(…) wszystkie akty piękna i łaski dokonują się bez względu na to, czy je postrzegamy, czy nie. Powinniśmy jednak przynajmniej starać się je zauważyć”.

„Ludzkie życie to ledwo widoczny ślad na powierzchni tajemnicy, przypominający niepojęte kręte kanaliki, które w liściach kasztanowca drążą na przykład owady minujące”.

„Po pierwszym, jak najbardziej ekstrawaganckim, geście stworzenia w kosmosie już zawsze rozgrywały się wyłącznie takie zdarzenia, bez wytchnienia buchające tajemnicami i gwiezdnymi kolosami w eonach pustki z bezprzykładnym marnotrawstwem oraz rozrzutnością”.

„Dobrze widzą zakochani i eksperci”.

„Nie potrafiłam jednak karmić się złudzeniem płaskości świata, bo już za długo je znam”.

„Literatura iluminacji w pierwszym rzędzie mówi właśnie o tym: przypomina, że chociaż ów skarb trafia w ręce tych, którzy na niego czekają, jest on zawsze darem losu i kompletnym zaskoczeniem, nawet dla najsprawniejszych i najbardziej utalentowanych poszukiwaczy”.

„Kultura słowa pisanego to zabawny sposób przekazu informacji”.

„Na świecie występuje siedem albo osiem kategorii zjawisk, o których warto rozmawiać, a jednym z nich jest pogoda”.

„Saint-Exupery powiada, że kiedy nad podwórkiem wiejskiego gospodarstwa przelatuje stado dzikich gęsi, to koguty, a nawet durne, otłuszczone kury podskakują i zaczynają trzepotać skrzydłami, chcąc lecieć razem ze swymi pobratymcami na południe”.

„Jeśli Heraklit ma słuszność, mówiąc, że żaden bóg, na podobieństwo wyroczni, >niczego nie twierdzi ani nie ukrywa, lecz wypowiada się za pomocą znaków<, to oczywiście powinnam postarać się je odczytać”.

„Dla przyrody nie istnieje żadna nazbyt paskudna powierzchowność ani groteskowe zachowanie”.

„Niezmienność to szklany słój, którego nie można otworzyć (…). Niezmienność to świat bez ognia: martwe krzesiwo, martwa hubka i ani śladu iskry. To nieukierunkowany ruch, siła bez mocy, bezcelowy pochód gąsienic wokół brzegu donicy…”.

„A nawet cień może być piękny”.

„Jest jakaś ironia w tym, że to, co według wszystkich religii świata dzieli nas od Stwórcy – nasza samoświadomość – stanowi również barierę między człowiekiem  i innymi żywymi stworzeniami. To gorzki prezent od ewolucji, który odcina nas zarówno od tego, jak i tamtego świata”.

„Lewitujący święci zawsze ostatecznie dotykają ziemi”.

„Naiwność to najlepszy świat”.

„Przeszłość wsuwa palec w rozciętą skórę teraźniejszości i rozciąga ją”.

„Od początku świata niewidzialność była najlepszą kryjówką (…)”.

„(…) przez teraźniejszość rozumiemy chwilę nie krótszą niż dwie i trzy dziesiąte sekundy i nie dłuższą niż dwanaście sekund (…)”.

„Wszystko, co już zaszło, to są cząstki, natomiast przyszłość to fale”.

„Natura jest zawsze mityczna i mistyczna i nawet w najmniejsze dzieła wkłada swój cały geniusz”.

„Jedynym estetycznym względem, jaki bierze pod uwagę ewolucja, jest użyteczność”.

„Agnostycyzm pyta, kto zapalił światło. Wiara pyta po co?”.

„(…) gąsieniczek żyje w tym samym sensie jak wy i my i że to, co mu się przytrafia, jest ważne”.

„Czy świat jest życiotwórczy, czy raczej śmiercionośny?”.

„Mimo całej ludzkiej inteligencji, moja prawa ręka nie mogłaby stworzyć ani jednej mszycy, choćby pracowała nad tym przez tysiąc lat”.

„Ewolucja kocha śmierć bardziej niż ciebie albo mnie”.

„Nasza uczuciowa nadwrażliwość jest w tak oczywisty sposób bolesna i szkodliwa dla człowieka jako gatunku, że nie mogę uwierzyć, że została wykształcona w trakcie ewolucji”.

„Wydaje mi się, że to uczucia są naszym przekleństwem, nie śmierć – uczucia, które rzucono na kilkoro ziemskich dziwolągów niczym swoistą klątwę Złego”.

„Bo zwierzęta mają swoją godność i nie chcą wchodzić z człowiekiem w żadne relacje, nawet jako obiekty naszej obserwacji”.

„Dlaczego Bóg w raju nie pozwolił zwierzętom nazwać człowieka?”.

„(…) świat jest stary, jest głodnym starym człowiekiem, zmęczonym i schorowanym bez ratunku”.

„Pewien szaman eskimoski powiedział, że największe niebezpieczeństwo życia polega na tym, że >żywimy się wyłącznie cudzymi duszami<”.

„Człowiek odczuwa rozdzierający ból straty przy każdym otwarciu powiek (…)”.

Nagrodzona Pulitzerem książka Annie Dillard „Pielgrzym nad Tinker Creek” to opowieść-medytacja o sprawach w życiu najistotniejszych. Autorka mieszka w górach Wirginii, w domu nad brzegiem rzeki o nazwie Tinker Creek. Wirginijska dolina Dillard nie jest szczególnie dzikim krajem. Są tam gospodarstwa rolne, budynki gospodarcze, ogrodzenia z drutu kolczastego. Woły pasą się na łące, króliki skubią zarośla. Wycięty pień jawora służy, jako most do trawiastej wyspy, która znajduje się na środku potoku. Dni mijają jej na obserwacji świata, któremu tak wielu z nas – pochłoniętych codziennymi obowiązkami i troskami – nie poświęca dość uwagi. Kontempluje zmiany zachodzące w naturze: gry światła, przemiany pogody, następowanie po sobie pór roku. Patrzy na leszcze umykające przed uważnym okiem czapli, pełzające po dnie strumienia raki, śmigające na brzegach króliki. Dillard wzywa nas przez cały czas, jakby chciała powiedzieć: „tylko spójrz jeszcze raz na szczegóły, a znajdziesz się olśniewająco otoczony przez cztery moce świata przyrody" – „tajemnicę, śmierć, piękno i przemoc". Na wstępie przytacza fragment Koranu, słowa Allacha: „Azaliż mniemacie, że stworzyłem niebo, ziemię i wszystko, co jest między nimi, dla żartu?”. Pytanie uważa za istotne i dodaje jeszcze kilka od siebie: co sądzimy o Bożym dziele – wszechświecie? O niewyobrażalnej rozmaitości form życia, których znajomość jest również znajomością Stwórcy? Świat jest pod każdym względem bardziej szalony, niebezpieczny i złośliwy, a zarazem bardziej ekstrawagancki i kolorowy, niż nam się wydaje. Miejscowa rzeka Tinker Creek to aktywna i dynamiczna zagadka, która zmienia się z każdą minutą. Symbolizuje tajemnicę trwającego ciągle aktu stworzenia i tego wszystkiego, co związane z bytem, na przykład zawodność percepcji wzrokowej, lęk przed niezmiennością, dezintegrację teraźniejszości, misterność i złożoność piękna, zew seksualności, nieuchwytność wolności oraz ułomną naturę doskonałości. Rzeka Tinker Creek to cały świat podniet, impulsów, bodźców i urody.

To, że świat jest brutalny i nieobliczalny, to żadna nowina. Każda żywa istota w pewnym sensie wyszła cało z katastrofy i teraz bawi na czymś w rodzaju przedłużonego, przymusowego biwaku. Cóż, zatem sądzimy o stworzonym przez Boga wszechświecie, wypełniającym niewyobrażalną próżnię niewyobrażalną rozmaitością form życia? A co myślimy o nicości, o tej wywołującej mdłości, ciągnącej się bez końca w obie strony wstędze czasu? Świat jest przepełniony okrucieństwem, okrucieństwo zaś jest tajemnicą – i marnotrawstwem bólu. Lecz jeśli opiszemy świat, w którym ono istnieje, jako długotrwałą, brutalną grę, natychmiast wpadamy na kolejną zagadkę: na strumień mocy i światła. Jeżeli wszystkie epoki i rasy ludzkie nie dały się gromadnie oszukać temu samemu hipnotyzerowi (czyli Bogu), to można śmiało powiedzieć, że jednak istnieje coś takiego jak piękno – dar całkowicie bezinteresowny. Martin Buber w książce „Opowieści chasydów” opowiada taką oto anegdotę: „Rabbi Mendel chwalił się kiedyś przed swoim nauczycielem, rabbim Elimelechem, że wieczorem widzi anioła, który zwija światło przed mrokiem, rankiem zaś anioła, który zwija mrok przed światłem. <Tak – odparł rabbi Elimelech – i ja widziałem to w młodości. Później już się takich rzeczy nie widuje>”. Czy z czasem, kiedy stajemy się starsi i starsi, kiedy troski życia codziennego nas przygniatają tracimy część zmysłów? Widzenie to dyscyplina, wymagająca wysiłku i wyrzeczeń przez całe życie, o czym poucza nas Martin Buber w swojej opowieści. Duchowi geniusze ludzkości jak jeden mąż najwyraźniej odkryli, że na zamulonej rzece ludzkiego umysłu, niosącej nieustannie banały i śmierć, nie da się zbudować żadnej tamy, a próba jej postawienia to prawdziwy wysiłek, który może prowadzić do szaleństwa. Czy istnieje taki geomanta, który zdoła odczytać, co na pustynnych skałach wypisuje niesiony wiatrem piasek? Zdaniem autorki Annie Dillard te znaki mówią, że świat żyje dzięki nieznanej, wielkodusznej mocy i tańczy w takt głośnej melodii; albo, że jakaś siła rozrzuca i miota wszystko po świecie, a każda nasza arabeska i grand jete to tylko gorączkowa wariacja na temat swobodnego upadku człowieka.

„Jest jakaś ironia w tym, że to, co według wszystkich religii świata dzieli nas od Stwórcy – nasza samoświadomość – stanowi również barierę między człowiekiem i innymi żywymi stworzeniami. To gorzki prezent od ewolucji, który odcina nas zarówno od tego, jak i tamtego świata” – pisze Annie Dillard w książce „Pielgrzym nad Tinker Creek”. Zawsze coś jest nie w porządku, ale to wynika z natury naszego świata. Obserwacje Dillard na temat tak prostych zjawisk jak ptak „spadający” z nieba lub zachowania drapieżników są przedstawiane, jako pokarm dla myśli w świecie bez ducha i religii. Jej sfera odniesienia, od klasyki do ezoteryki, teologii do historii naturalnej i nauk medycznych, ostro rozdzielają jej zainteresowania od tych, które znamy z ruchów religijnych. Sprawiedliwie jest powiedzieć, że Dillard, tak samo jak jej ulubiona poetka, Emily Dickinson, przeżyła intensywne osobiste przebudzenie duchowe, które ożywiło jej pisarstwo oraz zapoczątkowało wysiłki na rzecz zachęcenia czytelników, aby „obudzili” się jako istoty duchowe, aby bardziej zwracali uwagę na niewytłumaczalne wymiary obecne tu i teraz. W przypadku Dillard to duchowe przebudzenie pochodzi z jej zapalenia płuc w 1971 roku, które niemal doprowadziło ją do śmierci.

Głównym tematem twórczości Annie Dillard jest istnienie zła we wszechświecie. Dokładniej mówiąc, zastanawia się jak w świecie tak potwornej przemocy i przerażających wypadków może istnieć Bóg i dlaczego to zło jest akceptowane przez boską inteligencję. Zadaje pytania o to, jak może ona [boska inteligencja] pozwolić, na to aby złe rzeczy przytrafiały się dobrym ludziom? Budzimy się — jeśli w ogóle się budzimy — do tajemniczości. Choć łatwo nie zauważyć tego w szczerym tonie słów Dillard i w jej zdumieniu w chwili tego odkrycia, to jednak to, o czym pisze w całej książce, jest tak naprawdę kwestią teodycei. Jaki stwórca pozwala na takie bezmyślne marnotrawstwo, jakie widzimy w świecie przyrody? Rozumie zasadę „czerwieni w zębach i paznokciach” niektórych gatunków zwierząt. Zwłaszcza owady, zauważa, są przerażające. Prawie każdy gatunek ma jakieś zachowanie, które w jakiś sposób jest dla ludzi  odrażające lub niepokojące. Jednak muszą one żyć. W przeciwieństwie do wielu innych, którzy patrzą na przemoc natury i nie widzą w niej możliwości realizacji boskiego planu, Dillard dochodzi do przekonania, że niekończący się cykl - narodziny, śmierć i przemiana w atomy innych istot - jest sam w sobie sposobem na zdobycie transcendencji nad śmiercią i osiągnięcie nieśmiertelności.

Co ciekawe, Annie Dillard nie zwraca się przede wszystkim do świata moralnego, rozważając mnogość otaczającego nas zła, jak to się najczęściej zauważa w literaturze klasycznej. Nie ma potrzeby skupiać się na Holocauście czy Darfurze. Takie zło jest zbyt oczywiste i zbyt rażące jak na potrzeby jej książki. Zwraca się raczej do świata natury, gdzie śmierć, rozkład i drapieżność bezinteresownie otaczają nas w sposób, którego często nie dostrzegamy.  Znaczące jest, że kwestia jej interpretacji pozostaje otwarta, a odpowiedzi i tropy, także te podążające w stronę teologii i estetyki, są zawsze niedefinitywne: „Miałam kiedyś kota – a ściśle rzecz biorąc, starego, wojowniczego kocura, który w środku nocy wchodził do domu przez okno nad moim łóżkiem i wskakiwał mi na piersi. Rozklejałam oko, gdy cuchnący moczem i krwią zwierzak podsuwał mi łeb pod sam nos i mruczał. Czasami mocno wpijał się przednimi łapami w moją pierś, wyginając grzbiet w pałąk, jakby ostrzył pazury albo domagał się mleka. Bywało, że budząc się rano, zauważałam w świetle dnia krwawe ślady pazurów na dekolcie; wyglądałam tak, jak gdyby ktoś mnie wysmagał kolczastymi różami”. (…) Co ma znaczyć ta krew? I co znaczą te róże? Czy róża przywołuje zjednoczenie, a krew morderstwo, czy może raczej róża symbolizuje czyste piękno, a krew okrutną ofiarę albo narodziny? Znaki na moim ciele mogły być także emblematami albo skazami, kluczami do królestwa bądź też piętnem Kaina. Nie wiedziałam, czym są. Naprawdę nie wiedziałam. Myłam się, krew spływała ze mnie strużkami, bladła i w końcu całkiem znikała, a ja nie wiedziałam, czy dokonałam przed chwilą aktu oczyszczenia, czy może zniszczyłam krwawy znak paschalny. Jeśli w ogóle kiedyś się budzimy, budzimy się w świecie pełnym tajemnic, informacji o śmierci, pięknie albo przemocy…”.  W tej niepokojącej, onirycznej konfrontacji interesujący jest zarówno wybór zwierzęcia – które jest własne, oswojone, a zarazem negujące możliwość udomowienia i jasnej hierarchii relacji – jak i mocno dwuznaczny charakter zwierzęcych zachowań, budzących myśl o miłości i wrogości zarazem, o erotycznym zespoleniu, a jednocześnie o walce na śmierć i życie czy wreszcie o zależności matka – dziecko, która z drugiej strony jest gwałtownym pokazem autonomii. Mnożących się pytań nie sposób uniknąć, ale – co jest charakterystyczne dla obrazowania Dillard – spora część z nich podąża znajomymi tropami teologiczno‑biblijnymi. Zwierzę i krew przywołują motywy zbrodni Kaina, ofiary całopalnej, grzechu, oczyszczenia, paschy i znaku przymierza. To, co zwierzęce, ciało i krew, niejasno włącza się w ludzki rytuał celebracji Nadprzyrodzonego, próby przeciągnięcia władcy niebios na swoją stronę. Transakcje bosko‑ludzkie biorą zwierzę za swojego świadka i uczestnika: staje się ono znakiem czy ogniwem religijnej komunikacji. Gesty czynione w stronę Boga natrafiają jednak na niewzruszoną, niewytłumaczalną ciszę, barierę niewiedzy i braku odpowiedzi. Niezrozumiałe pozostają zarówno przykłady systematycznego okrucieństwa, jak i cudowne koincydencje. Na przestrzeni całej książki powraca stale idea ścisłej koniunkcji przemocy i piękna, która jawi się, jako boska tajemnica istnienia świata, sekret zespolenia teo‑ i zoologii. Organiczną częścią tego obrazu jest antropologia, domena ludzkiego bycia, którego jedynym wyróżnikiem jest świadome doświadczanie potworności i bólu, urastających w naturze do koszmarnych rozmiarów. W zakończeniu książki Dillard pisze, że choć drapieżnego kota odwiedzającego ją nocą już nie ma, wciąż bywa „przez niego raniona do krwi, maltretowana, duszona, porażana i szarpana”. Cierpienie, przemoc, śmierć, niezrozumiałe marnotrawienie materii życia, także świadomego i rozumnego, jest regułą świata, który w rzadkich chwilach równie mocno poraża nas swoim pięknem. Dlatego ludzki hołd dla Stwórcy, jawiącego się, jako niepojęta, rozrzutna, epifaniczna energia, z drugiej zaś strony, jako żarłoczny, choć niewidzialny drapieżca, ogromny pluskwiak wodny wysysający świat, który niegdyś wypełnił życiem, wyraża się w ambiwalentnej scenie składania starotestamentowej ofiary – kołysania przed Bogiem zwierzęcym mostkiem oraz rzucania w stronę ołtarza łopatką. W narracji „Pielgrzyma…” jest to gest dziękczynienia i desperackiego miotania, manifest niemiarkowanego podziwu i chwały, a zarazem gniewu i buntu. Mroczny hymn o stworzeniu Dillard kończy się wzniosłą, nawet, jeśli wyśpiewaną z zaciśniętym gardłem, nutą peanu.

Objawienie się mocy, które rodzi Wordsworthowskie „przeczucia nieśmiertelności”, byłoby namacalnym dowodem na istnienie tego, co w naturze święte – sprawczości innej niż ludzka i trudnej do ogarnięcia ludzkim umysłem. Najczęściej powtarzanym słowem książki Dillard jest tajemnica – jedyna możliwa, cierpka odpowiedź na ludzkie zdziwienie i dociekliwe zapytywanie o naturę świata. Jednakże poczucie bycia dotkniętym jakąś zewnętrzną, celową siłą, wielokrotnie tu relacjonowane, narzuca myślenie w kategoriach religijno‑teologicznych. Tok opowieści cechuje przy tym wewnętrzna celowość, ujawniona przez aluzje do mistycznych sposobów poznania: via positiva i via negativa, teologia pozytywna i apofatyczna. Narratorka „Pielgrzyma nad Tinker Creek” notuje swoje drobiazgowe przyrodnicze obserwacje, podkreślając każdorazowo, że świadome widzenie i wydobywanie małych cudów czy też okropności świata jest dla człowieka darem, jako że physis lubi się ukrywać. Czyim darem? – chciałoby się zapytać. Pytanie to rodzi się także wraz z sugestią wzajemności percepcyjnej relacji: postrzegam, ale również jestem postrzegany, jak w solipsystycznej wizji biskupa Berkeleya: „jakaś potężna siła muska moje ramię nieskazitelnym skrzydłem i wtedy wibruję cała niby dzwon”. Poczucie dotyku mocy jest głęboko somatyczne, odbierane nie rozumem, lecz trzewiami, wpisuje się w wewnętrzny rytm ciała. Wynika z umiejętności zmysłowego na‑ i zestrojenia, nie sprowadzając się wszakże do prostego, spontanicznego zachwytu. W rozdziale o widzeniu Dillard pisze, że właściwa, wnikliwa percepcja otaczającej człowieka przestrzeni jest rezultatem świadomego wysiłku, ascezy, pracą na poziomie umysłu i zmysłów: to „drogocenna perła”, będąca skarbem tych, którzy zdołali uciszyć intelektualne szarżowanie rozumu i nastawić się na pełną recepcję. Doświadczenie boskości staje się możliwe dopiero w iluminacji, momentalnej i ulotnej epifanii, która ujawnia rzeczywistość, jako potop ognia: wówczas to „cały nasz świat iskrzy się i płonie”. Ów mistyczny, epifaniczny moment oznacza transformację rzeczywistości w kierunku jej niezwykłego rozpłomienienia i nasycenia mocą, obdarzenia realnym sensem oraz poczuciem sprawstwa, których brak cechuje zwykłe, namiastkowe przeżywanie. Opis Dillard porusza się umiejętnie pomiędzy wrażeniem całkowitej subiektywności epifanii, która rodzi się „w oku patrzącego”, a sugestią jej zewnętrznego, mistycznego źródła: w terminach biblijnych mowa jest o duchu, który wieje, kiedy chce, w terminach fizykalnych – o niematerialnej i niemierzalnej energii, ewoluującej w sobie tylko znanym kierunku. Nagłe, wizyjne odsłonięcie rąbka tej tajemnicy, wywołujące głęboki rezonans w ciele postrzegającego, trudny do wysłowienia i eksplikacji, może być składową nawet tak błahego wydarzenia, jak widok skrzydełka klonu wirującego w powietrzu.

Głęboko animistyczne wyobrażenie powszechności duchowego impulsu ożywiającego świat i napełniającego go sensem tworzy wizję sakralnej jedności zwierzęcego i ludzkiego życia, nawet, jeśli ów łańcuch odgórnych znaczeń zdaje się rozpadać przy próbach subiektywnej penetracji szczegółów tej egzystencji na najniższym możliwym poziomie, gdzie dostrzegalne są tylko żarłoczność i kopulacja, obojętne, wyniszczające pasożytnictwo i bezsensowna, marnotrawna śmierć. Narracja „Pielgrzyma nad Tinker Creek” ugina się pod ciężarem katalogu przyrodniczych szczegółów i dygresji, a jako całość spinana jest cienką nicią epifanicznych momentów, w których ma miejsce manifestacja owej niejasnej prawdy, znajdującej tak żywy oddźwięk w ciele podmiotu. Zatem aby podsumować książkę Annie Dillard należy zaznaczyć to, co od wieków proponują nam wielcy mistycy, że religijność, pobożność, w sensie łacińskiej pietas, to poczucie nieredukowalnej tragiczności istnienia, które tylko pozornie udało się stłumić ludzkiej kulturze samozachwytu nad człowiekiem, jako wyłącznym wybrańcem Boga. Przebudowa antropologii, jako zarazem zoo‑ i teologii jest podstawowym wyznacznikiem myślenia, które odbudować pragnie animistyczną, głęboko relacyjną i podmiotową więź ze światem.

Taka też jest pierwsza lekcja płynąca z tej lektury: cały nasz wysiłek kierujemy na uporządkowanie tego, co nas otacza, lecz – czyniąc to – wygładzamy jego powierzchnię, szlifujemy ostre krawędzie, nadajemy wydarzeniom z góry przewidywalny bieg, mówiąc: tak jest dobrze, panujemy nad wszystkim. Tymczasem świat nas nieraz zaskoczy i przywoła do porządku. Swojego, nie naszego, porządku — a ten może być dla nas nieprzyjemny. Dlatego kotu, od którego zaczyna się ta książka, bliżej do dzikiego kota niż do rozleniwionego kanapowego pupila. Chce nam dać znać, jak bardzo świat, na którym żyjemy, nie poddaje się kategoriom, którymi chcemy go ujarzmić. Książka Dillard stara się nie tylko wyzwolić świat, spuścić go ze smyczy ludzkich potrzeb i wyobrażeń, ale także zdjąć mu kaganiec i pozwolić, by gryzł, zostawiając na nas krwawe ślady. Życie jest zwierzęciem zostawiającym znaki na naszym ciele, w umyśle, pamięci. Pisarka budzi się rano i wygląda, jakby ktoś „wysmagał ją kolczastymi różami”. Piękno i cierpienie splatają się w nierozerwalny węzeł. Na tym polega potęga porywającego wszystko na swej drodze strumienia stawania się - życia i umierania. To lekcja druga, przydatna zwłaszcza, gdy rzeczywistość nagle odmawia posłuszeństwa naszym przyzwyczajeniom: jakże zwodnicze było nasze przekonanie o tym, że zamieniliśmy świat w wielkie miasto o dobrze wytyczonych, bezpiecznych traktach. Świat jest dziki, a my w nim pielgrzymujemy, niewiele niosąc ze sobą. Pielgrzymka ta nie zawsze jest bezpieczna. To lekcja trzecia, o której dobrze pamiętać: świat nie ma wobec nas zobowiązań, może nam sprzyjać i łasić się do nas jak kot, ale może też nas gryźć, podrapać i ranić. Nie wszystko, ale wiele zależy od nas samych: od tego, jak ów świat traktowaliśmy i jaki ślad na nim zostawiliśmy. Świat potrafi być okrutny i zadawać nam cierpienie, ale i my odwzajemniamy mu się z wielką gorliwością.

Książka Annie Dillard mówi do nas: „Nie lekceważ świata! Nie lekceważ niczego, co możesz zobaczyć!” Lekceważenie to stawianie siebie na pierwszym miejscu tak, że to, co dookoła, jest tylko scenografią naszego ludzkiego występu. Świat trzeba zobaczyć, to znaczy dostrzec drobiny i okruchy, nie dać się porwać tym, którzy chcą nam wmówić, że ważne jest tylko to, co pozostaje na służbie tzw. wielkich idei. Mówiąc kabalistycznie, „naczynia rozprysły się” i kosmiczna waza to rozbite skorupy, ale „naczynia pękły nad wyraz pięknie”, a piękno to kryje się we wszystkich przejawach nieustannego stawania się. Utworzyły się układy słoneczne, wszechświat, natura, świat fauny i flory i na końcu człowiek. „A Bóg widział, że wszystko, co uczynił, było bardzo dobre” (Księga Rodzaju 1:31).

Nemezis

„Nemezis”

Philip Roth

Autor/ (ur. 19 marca 1933 w Newark, zm. 22 maja 2018 w Nowym Jorku) – amerykański pisarz żydowskiego pochodzenia, przez wiele lat wymieniany był wśród kandydatów do Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

Tłumaczenie/ Jolanta Kozak

Tytuł oryginału/ an-us „Nemesis”

Tematyka/ Bohater książki, Bucky, przypomina Edypa, na którym ciąży zmaza ciągnąca się przez pokolenia, który zaraża nieszczęściem i który nieświadomie popełnia błąd. Podobieństw jest wiele, jednak całą historię opowiada jego były wychowanek. Nie jest to do końca wiarygodny narrator, a więc nie wiemy, czy rzeczywiście można mówić o czyjejś winie. Czy przypadkiem nie jest to opowieść o złudzeniu bohatera, który zbyt łatwo poddał się losowi? Ta prosta w gruncie rzeczy opowieść pozostawia nas z wieloma wątpliwościami.

Główny motyw/ Jest rok 1944. Jesteśmy w żydowskiej dzielnicy miasta Newark, czyli na terytorium dobrze znanym wielbicielom Rotha. Bucky Cantor, młody Żyd z ubogiej rodziny, dzięki determinacji, hartowi ducha i ciała, no i urodzie, awansował o kilka oczek w społecznej hierarchii. Jest wuefistą, czeka na stałe zatrudnienie w renomowanej szkole, a w wakacje organizuje zajęcia sportowe dla chłopców. Tymczasem wybucha epidemia polio – wirusowej choroby zakaźnej, której przyczyny były wówczas nieznane, nie mówiąc o skutecznej terapii. Polio, najczęstsze wśród dzieci, atakowało system nerwowy, powodując częściowy paraliż, niekiedy nieodwracalny, który w skrajnych wypadkach kończył się śmiercią. (Choć dla książki nie ma to większego znaczenia, Roth sięga do autentycznych wydarzeń – w USA w 1944 roku zachorowało niemal 20 tys. osób).

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Takie jest życie, że zawsze się w nim dzieje coś dziwnego”.

„(…) każdy czyn człowieka obarczony jest odpowiedzialnością”.

„Człowiek robi dobrze, i jedno, i drugie, i trzecie, można się tak cofać do samego początku. Człowiek stara się być uważny, być rozsądny, być wyrozumiały – a potem spotyka go coś takiego. Gdzie jest sens w życiu?”.

„Dlaczego tragedia zawsze dosięga ludzi, którzy najmniej na nią zasługują?”.

„Bywamy surowymi sędziami samych siebie, kiedy nie ma po temu żadnych powodów. Źle ulokowane poczucie odpowiedzialności potrafi człowieka bardzo osłabić”.

„Ty, chłopcze, masz sumienie, a sumienie to cenny atrybut, jednak nie wtedy, kiedy każe ci się obwiniać za rzeczy pozostające daleko poza zasięgiem twojej odpowiedzialności”.

„Uderzyło go, jak różnymi drogami biegnie życie i jak bezsilni jesteśmy wobec sił okoliczności”.

„Wszystko, co święte w starożytnej myśli tyczącej się paleniska, ciepła, domostwa, skupia się wokół tego blasku; więź rodzinna słabnie, gdy przygasa domowe ognisko. Tylko pradawny święty ogień karmiony drewnem ma moc dotknięcia i ożywienia stanu pierwotnej pamięci”.

„Raz ma się szczęście, innym razem nie. Każda biografia jest ciągiem zbiegów okoliczności i od momentu poczęcia szczęście – tyrania przypadku – przesądza o wszystkim”.

„Od niektórych ludzi wystarczy odwrócić się plecami, żeby o nich zapomnieć”.

„Ułomny mężczyzna bywa niekiedy bardzo atrakcyjny dla pewnego typu kobiet”.

                W „Nemezis" Philipa Rotha temat poczucia winy wydaje się być dominującym w całej historii. Pokazuje gniew związany z wybuchem pandemii polio, II wojną światową i przeznaczeniem, które symbolizuje związek bohatera książki, Bucky'ego Cantora, z Bogiem. Od początku styl narratora przywołuje na myśl grecki chór. Pomimo, że nie miał on w tragedii antycznej wpływu na bieg zdarzeń w sztuce, zawsze był obecny w starożytnym dramacie. Wzbogacał on sposoby narracji, potęgował napięcie albo też, jeśli była tego potrzeba, uspokajał. Taką też rolę spełnia osoba mówiąca w książce Rotha „Nemezis”. Mija ponad sto stron, zanim odkryjemy, kto opowiada tę historię. I nawet wtedy, aż do samego końca, wierzymy, że ten ktoś jest w jakiś sposób wszystkowiedzący, mówi do nas być może zza grobu, jak w innej powieści Philipa Rotha, „Wzburzenie". Tu i ówdzie wyczuwamy badającego narratora, a także uzmysławiamy sobie, jaką rolę może odegrać pamięć i narracja w ratowaniu sensu życia.

„Nemezis" idzie tym samym tropem, zarówno, jeśli chodzi o miejsce akcji (Roth często wraca w swych powieściach do rodzinnego Newark), jak też atmosferę z trudem kontrolowanej paniki, „nikczemnych oskarżeń i niepohamowanej nienawiści". Historia 23-letniego Bucky’ego Cantora, zmuszonego do wyboru między opieką nad swoimi podopiecznymi a młodą kobietą, którą chce poślubić, staje się niemal teologiczną rozprawą o sumieniu i odpowiedzialności, a także ciągłym i nierozwiązywalnym konflikcie między ludzkością a Bogiem. „Czy Bóg ma sumienie? Gdzie jest jego odpowiedzialność?" - zastanawia się Bucky, usiłując stawić czoła epidemii, która nawiedziła jego społeczność.

Tu zatrzymajmy się na chwilę, by wspomnieć historię życia głównego bohatera. Matka Bucky’ego Cantora zmarła przy porodzie, a wychowaniem dziecka zajęli się dziadkowie - rodzice kobiety. Ojciec, po którym Bucky odziedziczył słaby wzrok, pracował, jako księgowy w dużym domu towarowym w centrum miasta i miał nieposkromioną słabość do gry na wyścigach. Niedługo po śmierci żony i narodzinach syna został skazany za defraudację funduszy pracodawcy, której dopuścił się w celu pokrycia karcianych długów. Przy okazji wyszło na jaw, że podkradał pieniądze z firmowej kasy, odkąd tylko podjął pracę. Odsiedział dwa lata, a po wyjściu z więzienia nie pokazał się więcej w Newark. Mały Bucky pracował w sklepie swojego dziadka i zaczął nabierać tężyzny fizycznej w klatce piersiowej i ramionach. Niezłomność dziadka nauczyła go natomiast dzielnie znosić przeciwności, także tę, że jest synem człowieka, o którym dziadek do końca swojego życia wyrażał się per „mocno podejrzany typek”. W dzieciństwie Bucky marzył, by być silnym jak dziadek i nie musieć nosić okularów. Niestety, wzrok miał tak słaby, że gdy wieczorem, kładąc się do łóżka, zdejmował okulary, ledwo rozeznawał zarysy nielicznych mebli w swoim pokoju. Chłopiec, któremu w dniu narodzin śmierć zabrała matkę, a ojca więzienie – chłopiec, w którego najwcześniejszych wspomnieniach nie figurowali rodzice – nie mógł dostać lepszych opiekunów zastępczych, gwarantujących, że uczynią go silnym w każdym aspekcie życia. Niezmiernie rzadko dokuczała mu myśl o nieobecnych rodzicach, nawet jeśli ich brak zdeterminował całą jego biografię.

Pan Cantor miał dwadzieścia lat i był na trzecim roku studiów, kiedy Amerykańska Flota Pacyfiku została zbombardowana i niemal unicestwiona w niespodziewanym japońskim ataku na Pearl Harbor. Bucky udał się rano do punktu rekrutacyjnego przed magistratem, aby zgłosić gotowość do walki. Jednak z powodu słabego wzroku nikt nie chciał go przyjąć - ani armia lądowa, ani marynarka, ani straż przybrzeżna, ani piechota morska. Otrzymał kategorię 4-F i został odesłany z powrotem na studia. Na cóż mu była muskularna postura i sprawność fizyczna, skoro nie mógł ich spożytkować, jako żołnierz? Gdy Ameryka przystąpiła do wojny, on nadal spacerował po ulicach, chociaż wszyscy zdolni do służby mężczyźni w jego wieku wyjechali szkolić się w walce z „Japońcami” i „Germańcami”, także jego dwaj najbliżsi przyjaciele.

                Jesteśmy w żydowskiej dzielnicy miasta Newark, czyli na terytorium dobrze wielbicielom Rotha znanym. Bucky Cantor, dzięki determinacji, hartowi ducha i ciała, no i urodzie, awansował o kilka oczek w społecznej hierarchii. Jest wuefistą, czeka na stałe zatrudnienie w renomowanej szkole, a w wakacje organizuje zajęcia sportowe dla chłopców. Pierwszy przypadek polio tego lata wystąpił na początku czerwca w biednej dzielnicy włoskiej. Ponieważ nikt nie znał jeszcze wtedy źródła zarazy, podejrzenie mogło paść na cokolwiek, choćby na wychudłe uliczne koty, buszujące po podwórkowych śmietnikach, albo na wygłodniałe bezpańskie psy, które kręciły się w pobliżu domów.  Na pewno wiadome było jedno: że choroba jest silnie zakaźna i do przekazania wystarczy bliski kontakt zdrowego z chorym. Radykalna ucieczka z przegrzanego miasta i pobyt na obozie letnim w górach albo na wsi uchodziły za najlepszą ochronę dziecka przed infekcją polio. Tak, więc uprzywilejowani szczęściarze, jeden po drugim, znikali z miasta, a reszta została w mieście i spędzała czas na boisku szkolnym z opiekunem, panem Buckym Cantorem. Ten, wymodelowany na szlachetnego bohatera Camusowskiego, nie ulega społecznym nastrojom. Gdy dzieci, również te z jego boiska, umierają coraz częściej, zaczyna szerzyć się podejrzliwość i ruszają poszukiwania kozła ofiarnego, (kto jest winny? Cudzoziemskie sprzątaczki? Brudni Włosi? Właściciel budki „U Syda” z hot dogami nie dość troszczący się o higienę? Opóźniony w rozwoju włóczęga Horacy, ganiający za dziećmi, by uścisnąć im rękę? Czy może zarazki, którego źródłem były świńskie farmy Secausus, z miejscowości leżącej parę mil dalej od miasta?). Tymczasem Bucky, zachowując wzmożoną czujność i dbając o przestrzeganie przepisów BHP, dalej prowadzi swe zajęcia, bo uważa, że dzieci muszą mieć zapełniony czas, a ich życie powinno płynąć raz ustalonym rytmem, by nie poddały się panice. Do tego momentu mamy do czynienia z nowym wcieleniem doktora Rieux. Bucky, opierając się na racjonalnych przesłankach, robi swoje – odwiedza rodziny zmarłych, łagodzi, na ile może, społeczne napięcia, własnym postępowaniem daje przykład rozwagi i solidarności, uczęszcza na pogrzeby swoich młodych podopiecznych. Być może naraża przy tym własne życie. Aby dać ujście psychicznemu napięciu, rzuca oszczepem albo pływa w Atlantyku (najbardziej liryczne opisy poświęca Roth jego fizycznej aktywności na łonie rozświetlonym słońcem natury, co znów odsyła nas do Camusa). Po tak długim czasie pana Cantora zaskoczyła nagła myśl, że Bóg nie tylko pozwala, aby polio szalało po dzielnicy Weequahic – pozwolił także, dwadzieścia trzy lata wstecz, aby jego matka, będąca raptem dwa lata po maturze, młodsza niż on teraz, umarła przy porodzie. Nigdy wcześniej nie myślał w ten sposób o jej śmierci. Dotychczas, dzięki czułej opiece kochających dziadków, żył w przekonaniu, że utrata matki w momencie jego narodzin była czymś, co po prostu miało mu się zdarzyć, a to, że wychowywali go dziadkowie, jest naturalną konsekwencją śmierci matki. Podobnie postrzegał fakt, że ojciec był hazardzistą i złodziejem – tak miało być i nie mogło stać się inaczej. Wyrastając z dzieciństwa nagle zrozumiał, że to wola boska determinuje to, co mu się przydarza. Gdyby nie Bóg, gdyby nie natura Boga, byłoby inaczej.

Dość szybko zaczynamy jednak czuć, że w szlachetności i gorliwości Bucky’ego jest coś przesadnego. Wyjaśnienie jest proste: inaczej niż jego dwaj najlepsi przyjaciele, nie bierze udziału w odbijaniu Europy z rąk Hitlera, bo z uwagi na wadę wzroku został zwolniony od służby wojskowej. Teraz więc stara się nadrobić poczucie winy hardością na boisku. Czy bohaterstwo nie jest nierozerwalnie związane z pychą, przesadną miłością własną, a ta z kolei – z kompleksami i poczuciem winy? Może rodzice, żądający, by odwołał zajęcia sportowe w letnim żarze, zachowują się rozsądnie? Mniej więcej w połowie książki pisarz funduje nam fabularne trzęsienie ziemi, które sprawia, że pytania te skomplikują się jeszcze bardziej i zostaną przeniesione na zupełnie inny poziom. To nie przypadek, że Philip Roth nazwał swojego bohatera „Kantorem", ponieważ Bucky wypełnia, w niereligijny, niemuzyczny sposób, rolę, jaką kantor odegrałby w życiu duchowym synagogi. Jest też pewna ironia w tym nazwisku. W miarę postępu powieści, kiedy coraz więcej dzieci choruje lub umiera, Bucky traci wiarę w Boga, albo raczej nadal wierzy, że on istnieje, ale zakłada, że Bóg jest zły i to tylko kwestia czasu, gdy „wbije im swój bicz w plecy". Głównym powodem goryczy Bucky'ego nie są jedynie umierające dzieci z powodu polio. To raczej ten podstępny sposób, w jaki Bóg zdaje się zabijać dzieci, doświadczać ich rodziny, i okrutna taktyka, dzięki której robi z Bucky'ego narzędzie swojej morderczej gry.

            Otóż dziewczyna Bucky’ego, piękna Marcia Steinberg, pochodząca z zamożnej rodziny, pracuje na letnim obozie o nazwie „Indiańskie Wzgórze”. Namawia go, by uciekł przed epidemią, przyjechał do niej i objął ciepłą posadkę nauczyciela pływania. Bucky początkowo odmawia, ale potem nagle przystaje na tę propozycję. Dlaczego? To najbardziej tajemniczy aspekt książki. Decyzja wydaje się irracjonalna, podjęta nie pod wpływem tchórzostwa, ale euforii – nim Bucky ją podjął, odwiedził ojca dziewczyny, mądrego starego lekarza, poprosił o jej rękę i zgoda została mu udzielona. Pomyślał, że przydałoby mu się parę dni odosobnienia od miasta, osobistej kwarantanny, szczególnie, gdy kierowcy autobusów oświadczyli, że przestaną jeździć w rejon Weequahic, jeżeli nie otrzymają masek ochronnych. Listonosze nie chcieli dostarczać poczty. Kierowcy wozów dostawczych, zaopatrujących domy towarowe, sklepy spożywcze, stacje benzynowe i tak dalej, też odmawiali wykonywania kursów. Obcy spoza dzielnicy przyjeżdżali z pozamykanymi szczelnie oknami samochodów, bez względu na upał. Antysemici trąbili, że to przez ludność żydowską polio roznosi się po całej okolicy. Słuchając niektórych, można było pomyśleć, że najlepszym sposobem pozbycia się epidemii polio byłoby spalić całą dzielnicę Weequahic, razem ze wszystkimi Żydami. Atmosfera zrobiła się bardzo nieprzyjemna i napięta przez niedorzeczności, które ludzie wygadywali ze strachu i z nienawiści. Mieszkańcy Weequahic dyskutowali o pogłoskach na temat oficjalnych planów kwarantanny całej okolicy, a ich troska o dobro dzieci w innych częściach miasta wybiegała przeciwko ich obawom o środki do życia. Roth w swoim opisie ich wysiłków na rzecz przetrwania, drastycznych zmian w ich codziennym życiu, a prawdopodobnie także o ich życie w nadchodzących latach, sprawia że czujemy się tak, jakbyśmy czytali dzisiejsze wiadomości. Podczas rozmowy telefonicznej z babcią, zdumiony i niesamowity Bucky wykrzykuje: „Ale są tam dziesiątki tysięcy ludzi, ludzi, którzy mają pracę i muszą iść do pracy. Nie mogą tak po prostu wprowadzać ludzi do pracy, prawda?”. Dwie dramatyczne różnice między epidemią polio z powieści Rotha a pandemią COVID-19 polegają na tym, że polio dotykało głównie dzieci i że często pozostawiło ich przy życiu dotykając ich tylko (aż!) kalectwem; czynniki te nadały epidemii szczególny aspekt grozy, który wydawał się nawet mityczny i metafizyczny. Sąsiadów Bucky'ego ogarnia strach przed uściskami dłoni i pocałunkami, ludzie z dreszczem wspominają, kogo całowali lub obejmowali. Strach w społeczeństwie rośnie, gdy pozornie zupełnie zdrowa osoba, bez żadnych objawów, podróżuje do odległego i odizolowanego miejsca i okazuje się być nosicielem choroby.

Tuż po przybyciu Bucky’ego Cantora na miejsce, w raju, czyli urządzonym na wzór indiański letnim obozie (miejscu potraktowanym przez Rotha ze sporą dawką ironii, bo jego biali nadzorcy, urządzający indiańską cepeliadę, zdają się nie pamiętać, co stało się z prawdziwymi Indianami), zjawia się nieproszony gość, niczym na balu maskowym księcia Prospero u Poego. Na imię mu: polio. Okazuje się, że Bucky jest rzadkim przypadkiem nosiciela wirusa, u którego długo nie dochodziło do wystąpienia objawów. To on, nim sam zachorował, zdążył zarazić podopiecznych z obozu, a kto wie, czy i nie chłopców z boiska w Newark. I podczas gdy ludzie jego pokolenia giną w wojnie z Niemcami (lub Japonią), młodsze pokolenie zostaje uderzone niewidzialnymi kulami, wystrzelonymi z pistoletu zwanego polio. Czytając dalej i dalej, historia Bucky'ego staje się tragiczna; katastrofalne wydarzenia w otaczającym go mieście coraz bardziej odbijają się na jego psychice. Utrata wiary, ale też, co ważniejsze, strach przed odpowiedzialnością za wszystko sprawia, że Bucky pomału się załamuje i traci nadzieję. Kiedy w Weequahic przychodzi mu do głowy wyjazd poza miasto, i w końcu słucha rad swojej dziewczyny aby podjąć pracę w letnim kurorcie z dala od ulic szerzącej się zarazy w Newark, wtedy mamy odrobinę nadziei, że Roth wprowadza do powieści odrobinę szczęścia. Nie trwa to jednak długo. Obraz niewinnego raju, (który może symbolizować powstanie „państwa żydowskiego”, jako schronienie dla ludu Izraela, Żydów uciekających przed antysemityzmem, którzy ostatecznie nie mogą od niego uciec, bo zawsze ich dogania, nawet już w powstałym nowym kraju), zmienia się, gdy u chłopca, który był pod opieką Bucky'ego, zostaje zdiagnozowane polio. To jest ta przysłowiowa „słoma, która łamie grzbiet wielbłąda”. Od tej pory Bucky jest nękany pytaniem:, „Kto tu sprowadził polio, jeśli nie ja?". Możemy przewidzieć, że tak się stanie, bo Roth nas tam zaprowadził, z lekką i jasną narracją. Przygnieciony poczuciem winy, Bucky przeżyje chorobę, ale zostanie kaleką. Sam wymierzy sobie karę – zrezygnuje z małżeństwa z kochającą go dziewczyną, z kariery, i będzie dożywał swych dni, jako urzędnik pocztowy. Pierwsza z nich ośmiesza Bucky’ego, który postanowił wejść w skórę Edypa (jak pamiętamy, również mającego kłopoty ze wzrokiem), i wymierzyć sobie ex post karę za rozpoznaną poniewczasie winę – w tym wypadku dezercję z ogarniętego przez zarazę miasta. Bohatera nie dosięgła jednak Nemezis, bogini sprawiedliwej zemsty. Raczej z równą pychą, z którą wcześniej odgrywał rolę bohatera, odgrywa teraz rolę grzesznika, a chcąc osiągnąć perfekcję w pokucie, niszczy po drodze życie innych, w tym kobiety, która, mimo kalectwa, nie przestała go szczerze kochać. Czyż nie są śmieszne jego tyrady przeciw okrutnemu Bogu, zsyłającemu cierpienie na niewinne dzieci? I czy nie są sprzeczne z jego przekonaniem o własnej winie? Musimy zobaczyć, że to, co dzieje się z Buckym Cantorem jest, jak w przypadku wszystkich klasycznych tragedii, konieczne, przeznaczone i nieuniknione. Jego słabością jest niezdolność do pogodzenia słabego wzroku z nieskazitelnym ciałem, zdumiewająco zdyscyplinowanym umysłem. Jego wzrok jest poza jego kontrolą. Niezdolność do radzenia sobie z niedoskonałością ciała zatruwa jego umysł tak głęboko i dokładnie, że wszystko inne, co się dzieje, podąża za nim. Choć żadna z tych dwóch aluzji do antysemityzmu i mitu greckiego nie jest dokładna i wykorzystana w sposób dokładny, to jednak jest ona tutaj istotna, a nie tylko wyimaginowana, ponieważ Roth w „Nemezis” i innych swoich powieściach kładzie silny nacisk na proces opowiadania, a także na wiarygodność pamięci i pojedynczych historii.

W ten mniej więcej sposób przedstawia Bucky’ego jeden z chłopców z jego boiska, niepozorny Arnie Mesnikoff, który, nieoczekiwanie, okazuje się narratorem całej powieści. Sam padł ofiarą polio, ale, inaczej niż Bucky, jakoś ułożył sobie życie – ma żonę, rodzinę, mimo kalectwa jest człowiekiem sukcesu. Czy nie jest pychą, sugeruje, przypisywanie sobie demonicznej roli w historii zarazy, w której rolę prawdziwą odgrywały jedynie niewiedza i przypadek? To, co charakteryzuje bohaterów powieści, to zbyt dobrze znane nam z obecnych informacji przekazy, że urzędnicy państwowi celowo zaprzeczają istnieniu lub powadze epidemii, utrudniają działania diagnostyczne w celu oceny jej zasięgu i powstrzymują się od leczenia poszczególnych społeczności na podstawie politycznej celowości lub osobistej próżności. Tak naprawdę, „Nemezis” traktuje o utracie dziecięcych złudzeń, utracie nieskrępowanej wiary w niezwyciężoność podziwianych postaci autorytetu, utracie bezpieczeństwa, gdy wkraczamy w życie pełne niepewności, w świat przemocy, śmierci i walczących wyznań. Na końcu nie ma cukierkowej powłoki, nie ma pocieszającego morału. „Nemezis” to powieść ponura, poruszająca i świetnie napisana. To bardzo dobra historia o dorastaniu we współczesnym świecie, o powiązaniu historii Ameryki z antysemityzmem, mitem i archetypem.

             

 

Dziewczyna z poczty

„Dziewczyna z poczty”

Stefan Zweig

Autor/ Austriacki poeta, prozaik i dramaturg. Urodził się w Wiedniu, w rodzinie pochodzenia żydowskiego. W czasie I wojny światowej przebywał w Szwajcarii. Głównym przedmiotem zainteresowania Zweiga, jako pisarza, była psychologia człowieka. Znajdował się on pod znacznym wpływem pracy Zygmunta Freuda. Zweig był przeciwnikiem faszyzmu i pacyfistą. Widząc zbliżające się widma wojennej pożogi, wyemigrował w 1934 roku z Austrii. Następnie mieszkał w Wielkiej Brytanii, USA, a od roku 1941 w Brazylii.

Tłumaczenie/ Karolina Niedenthal

Tytuł oryginału/ de-at „Rausch der Verwandlung”

Tematyka/ Zweig świetnie portretuje ludzką psychikę, potrafi oddać rozedrganą świadomość, bombardowaną przez setki bodźców. Ma balzakowskie wyczulenie na kwestie społeczne i przenikliwość godną Henry’ego Jamesa. Choć „Dziewczyna z poczty” to powieść nieukończona, nie da się tego odczuć w lekturze. Intryga nie znajduje rozwiązania, ale nie można wykluczyć, że właśnie to było zamiarzeniem autora. Na tej żyznej glebie cichej desperacji narodzą się dwudziestowieczne totalitaryzmy. To tacy ludzie, jak bohaterowie "Dziewczyny z poczty", zagłosują niebawem na jednego z największych w dziejach ludzkości tyranów. Scenariusz może jednak ułożyć się inaczej. Jego finałem stanie się wtedy los samego Zweiga: przedawkowanie barbituranów w brazylijskim domu Petrópolis w Brazylii. Samobójstwo popełni wraz z żoną. Podobno w ostatnich chwilach trzymali się za ręce.

Główny motyw/ Christine Hoflehner, tytułowa „dziewczyna z poczty”, pochodzi z rodziny, którą zrujnowała I wojna światowa. Osiem lat po rozpadzie monarchii Austria wciąż pogrążona jest w kryzysie. Christine może pragnąć jedynie tego, by nie stracić skromnej posady asystentki. Niespodziewanie zostaje zaproszona do alpejskiego kurortu przez Claire, ciotkę z Ameryki. Tutaj poznaje świat, z którym wcześniej nie zetknęła się nawet w przeglądanych na poczcie czasopismach i folderach. Z zahukanego wiejskiego kopciuszka w ciągu doby przeistacza się w salonową heroinę. Mężczyźni za nią szaleją, kobiety chcą się pozbyć rywalki. Kiedy wychodzi na jaw pochodzenie Christine, ciotka odprawia ją, by uniknąć skandalu. Jednak dziewczyna nie potrafi już wrócić do dawnego, zwykłego życia. Nienawidzi tego, co ją otacza i tego, co ją spotkało. Wtedy poznaje równie rozczarowanego rzeczywistością Ferdinanda.

 Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Treść przemija, forma trwa”.

„Szczęśliwym trafem nie tylko w Wiedniu, ale wszędzie bogaci ludzie mają cwanych adwokatów, zaprawionych w tuszowanie nieprzyjemnych spraw (…)”.

„Gdy wstyd osiągnie w człowieku pewien punkt, przenika wtedy niepostrzeżenie każdy najgłębszy nerw; wystarczy jedno jedyne przelotne muśnięcie, jedna przypadkowa myśl, żeby w nas zawstydzona ożyła i zwielokrotniła się tajemna męka”.

„Nieporadność osoby śpiącej, która nie zdaje sobie z niczego sprawy, czyni ją zawsze w oczach innych albo ujmującą, albo nieco śmieszną”.

„(…) zawsze jednak zwycięża owa głupia duma wszystkich biedaków, żeby o nic nie prosić!”.

„Tu każdy ma dwa razy więcej czasu i nie wie, co zrobić z tą podwójną porcją”.

„Za dużo jest w niej kobiety, żeby uległym, pożądliwym wzrokiem nie patrzeć na te wspaniałe suknie”.

„Ciotka, niegdyś doświadczona modelka, dobrze zna ten rodzaj spojrzenia, owo prawie zmysłowe pożądanie, które we wszystkich kobietach zawsze bierze górę na widok luksusu (…)”.

„(…) przecież tylko dzięki wyrozumiałości można w ogóle sobie jakoś poradzić z tym światem”.

„(…) z jak tajemnej, delikatnej i giętkiej materii utkana jest nasza dusza, skoro jedno jedyne zdarzenie potrafi ją otworzyć na nieskończoność i zawrzeć w jej malutkim wnętrzu cały wszechświat”.

„Słowo honoru służy damie za poręcz, na której może się wesprzeć, zanim upadnie”.

„Kto ufa uczuciom, ten niewiele widzi: szczęśliwi są złymi psychologami. Tylko człowiek niespokojny napręża do ostatecznych granic wszystkie swoje zmysły, lęk przed niebezpieczeństwem czyni go mądrzejszym niż naturalna mądrość”.

„ Plotka zawsze, jako ostatniego dosięga tego, kogo dotyczy”.

„Ludzka pamięć jest przekupna, nagina się zgodnie z naszymi życzeniami, a chęć wyparcia wszystkiego, co wrogie, powoli, acz skutecznie zaczyna okazywać swą oczyszczającą moc”.

„Strach jest krzywym zwierciadłem, dzięki jego wyolbrzymionej mocy każde najbardziej wyolbrzymione zdarzenie urasta do koszmarnych rozmiarów i staje się karykaturalne (…)”.

„Wszyscy Amerykanie mają ubogich krewnych”.

„Każda materia zawiera w sobie pewien wymiar napięcia, którego nie da się już bardziej przekroczyć, woda ma swój punkt wrzenia, metal topnienia, żywiołom duszy również nie da się ominąć tego niepodważalnego prawa. Radość może osiągnąć taki stopień, po którym nie będzie już odczuwalna, to samo dotyczy bólu, zwątpienia, przygnębienia, wstrętu i lęku. Wypełnione po brzegi wnętrze nie wchłonie już ani jednej kropli świata więcej”.

„Mój drogi, jeśli wycięło się komuś z żywego ciała sześć lat najlepszych, od osiemnastego do dwudziestego czwartego roku życia, to ten ktoś zostaje na zawsze jakąś kaleką, także wtedy, jeśli, jak mówisz, miało się szczęście i wróciło szczęśliwie do domu”.

„Ktoś, kto jest na dole, chętnie pnie się do góry kosztem innych”.

„Zasłużona czy nie, uczciwa czy nikczemna, bieda zawsze cuchnie”.

Tytułowa dziewczyna to Christine Hoflehner, która latem 1926 r. dostała pracę w małym urzędzie pocztowym na wsi niedaleko Krems, dwie godziny jazdy pociągiem z Wiednia. Ponura egzystencja Christine dzieliła się na dni spędzane na żmudnych obowiązkach - stemplowanie listów, wysyłanie telegramów, wprowadzanie nazwisk do ksiąg rachunkowych - i noce spędzane w trosce o swoją chorą, nieszczęśliwą matkę. We wnętrzu uświęconego urzędowym orłem służbowego pomieszczenia nigdy nie zachodziła żadna widoczna zmiana. Odwieczna reguła dotycząca pracy i przemijania rozbijała się tam o urzędową barierę; podczas gdy drzewa za oknami kwitły i gubiły liście, dzieci rosły, starcy umierali, domy się rozpadały, a na ich miejscu powstawały nowe o zmienionych formach, ponadczasowy urząd dawał świadectwo własnej,  nadprzyrodzonej mocy. Bo każdy przedmiot w odrąbie tej sfery, jeśli się zużył - znikał, zostawał zastąpiony innym, dokładnie takim samym egzemplarzem, zamówionym i dostarczonym przez urząd zwierzchni, przez co państwo okazywało swoja wyższość nad resztą zmiennego świata. Bohaterka była odrętwiała, zbyt nieświadoma możliwości szczęścia, by wiedzieć, że jest nieszczęśliwa. Pewnego dnia została „postawiona na nogi” przez telegram od ciotki, która opuściła Austrię dobre ćwierć wieku temu za sprawą nieco mrocznej historii, o czym sama prawie już nie pamiętała (nasz umysł zawsze jest nam w tym względzie usłużny), a jej siostra nigdy tego Christine nie uzmysłowiła.  Po tym małym skandalu wyjechała do Ameryki. Tam dobrze wyszła za mąż, a teraz wraz z bogatym mężem chciała odwiedzić Europę. Christine została zaproszona, by spędzić z nimi w szwajcarskim kurorcie swoje pierwsze wakacje.

Po kilku minutach od owej krótkiej wiadomości asystentka pocztowa Christine Hoflehner siedziała przykładnie za szybą na poczcie pogrążona w rozmyślaniach na temat zaskakującej wiadomości, której w całkowitym swoim zaskoczeniu nadal nie pojmowała.  Nie wiedziała, czy wysłały ją tu po drutach dobre, czy złe moce. Zaczęła porządkować myśli. Miałaby po raz pierwszy zostawić matkę na dwa tygodnie, a może i na dłużej, żeby wyjechać do eleganckiego hotelu, do obcych ludzi. Pojechałaby na prawdziwy, uczciwy urlop, żeby po Bóg raczy wiedzieć ilu latach, odpocząć i zobaczyć wreszcie coś nowego, innego, zobaczyć świat. Zwolnić się pierwszy raz z pracy, być wolną, widzieć nowe twarze, zobaczyć kawałek świata, czyż nie jest to naprawdę dar niebios? Ciocia i wujek zapraszają ją na wakacje do szwajcarskich Alp i nagle powieść zamienia się w jamesowski rozkwit kobiecego potencjału. Podczas tych pierwszych wakacji w życiu Christine, ciotka obsypuje ją prezentami i ubraniami, a następnie zostaje wprowadzona do błyszczącego towarzystwa w hotelu. Nieprzyzwyczajona jeszcze do luksusu, rozkoszuje się każdym jego detalem. Tam, otoczona bogactwem, rozpieszczana ubraniami i komplementami od fryzjera Christine odkrywa, że jest piękna i wolna - odkrywa również swoje pragnienia. Codziennie docierają do niej nowe oznaki zainteresowania. Ledwie co się obudzi, a już służąca wnosi do pokoju kwiaty od lorda Elkinsa. Ciotka podarowała jej skórzaną torebkę i malutki uroczy złoty zegarek na rękę. Śląscy magnaci, Trenkwitzowie, zaprosili ją do swojej posiadłości. Niski Amerykanin wetknął jej potajemnie do skórzanej torebki małą złotą zapalniczkę, którą się tak zachwycała. Bardziej serdeczna niż własna siostra była mała Niemka z Mannheimu. Przynosiła jej nocą do pokoju na górze czekoladowe cukierki. Inżynier tańczył prawie wyłącznie z nią, każdego dnia kłębili się wokół niej nowi ludzie, a wszyscy byli mili i pełni respektu dla niej. Wystarczyło, że się pokazała na sali, czy w hotelu i już ktoś przy niej był, by zaprosić ją do samochodu, do baru, do tańca, do jakiejś gry czy zabawy. A ona ciągle się pytała samej siebie zdziwiona: „Kimże ja jestem?. Lata całe ludzie mijali ją na ulicach i nikt nie zwracał uwagi na jej twarz. Od lat siedziała na wsi i nikt niczego jej nie podarował ani o nią nie pytał. Czy dlatego, że wszyscy tam są tacy biedni, czy nędza czyni ich tak zmęczonymi i nieufnymi, czy może nagle w niej pojawiło się coś, co było tam zawsze, ale niewidoczne, bo nie mogło wydostać się na zewnątrz? Zweig umiejętnie opowiada o pochodzeniu rodziny Christine, o jej nieszczęściu podczas I wojny światowej i historię jej ciotki, która bardzo przypomina jej własne życie. Podobnie jak Christine, ona również zataiła swoją przeszłość, by wejść do „grzecznego” bogatego społeczeństwa. Ona również zmieniła swoje imię, aby zaznaczyć podniesienie swojej wyższej klasy.

Oczywiście to szczęście nie może trwać wiecznie. Christine zaraz po przyjeździe do hotelu co wieczór imprezuje, wybiera się w dyskretne przejażdżki o północy z niemieckimi inżynierami. Później okazuje się, że Christine nie pochodzi z bogatej arystokratycznej rodziny. To historia Kopciuszka (zegary wybijają północ, „stara” Christine jest porównywana do brzydkiej przyrodniej siostry), więc musi się to wszystko zakończyć. Kiedy krążą plotki o skromnym pochodzeniu Christine, ciotka - obawiając się, że także jej ciemna przeszłość wyjdzie na jaw - nakazuje Christine opuścić elegancki kurort. Udręczona dusza wie tylko tyle, że coś jej odebrano i że musi opuścić owo uskrzydlone beztroskie ja i wejść w czołgającą się po ziemi poczwarę. Wie, że coś bezpowrotnie dobiegło końca.

Po wakacjach i pogrzebie matki Christine powraca do życia w charakterze urzędniczki pocztowej. Jest przygnębiona i zgorzkniała, dopiero teraz jest widoczna prawdziwa namiętność jej życia. W żałobie po śmierci matki i w depresji po przedwczesnym opuszczeniu wakacji w atmosferze skandalu odwiedza rodzinę swojej siostry w Wiedniu i poznaje tam Ferdynanda, starego kumpla wojennego swojego szwagra. Podczas dwuletniej niewoli na Syberii podczas I wojny światowej, jego ręka została na stałe okaleczona.  Pozbawiony emerytury żołnierz (wśród wielu jego innych nieszczęść), Ferdynand odzwierciedla tragedie wewnętrzne Christine. Ferdinand, zawiedziony rewolucją komunistyczną, staje się nihilistą. Ferdinand i Christine rozpoczynają związek nękany biedą. Nie mając możliwości, aby założyć rodzinę, postanawiają wspólnie okraść urząd pocztowy, w którym pracuje Christine, uciec, roztrwonić skradzione pieniądze i ostatecznie popełnić samobójstwo.

Ostatecznie powieść przestaje być opowieścią o dziewczynie, która „spada z dużej wysokości”, a staje się diagnozą Austrii po I wojnie światowej. Po pierwsze, wojna bardzo wzmocniła nacjonalizm, wskazała na konieczność identyfikacji narodowej. Generalizując, można chyba zasadnie stwierdzić, że I wojna światowa okazała się końcem pewnych liberalnych idei, a już z pewnością podważyła twierdzenie, że jednostka ma wartość sama w sobie. Jej wartość wynikała odtąd z przynależności do narodu i jego wartości. Po drugie, postanowienia pokojowe wywołały dość powszechne niezadowolenie, na które jeszcze nałożyły się problemy społeczne i ekonomiczne. Po trzecie wreszcie, wojna wywarła wpływ na całą generację, która brała osobiście udział w walkach. Wielu późniejszych działaczy ruchów faszystowskich uczestniczyło w I wojnie światowej. Ważnym następstwem I wojny światowej było to, że upadły stare monarchie i struktury. Skutkiem pośrednim natomiast była rewolucja bolszewicka, która w momencie podpisania traktatu wprawdzie nie wydawała się zwycięska, lecz trwała. Dla jednych była wspaniałym przykładem zwycięstwa proletariatu, a dla innych horrorem bolszewizmu. Te dwa elementy miały wpływ zarówno na ich powstanie, jak i na formułowane dążenia we wszystkich ruchach faszystowskich. W programach tych ruchów dwa elementy były istotne: postulaty narodowe połączone z postulatami społecznymi.

Pierwsza wojna światowa była bardzo wyraźnym punktem odniesienia, co więcej – widoczne stało się gloryfikowanie wojny, walki, odwagi. Tchórzami nazywano tych, którzy propagowali pacyfizm. Wielu socjologów zwracało uwagę na kult cmentarzy. Wydawano albumy ze zdjęciami mogił, na których często umieszczano fotografie poległych żołnierzy. Jak słusznie zauważył jeden z bardziej wnikliwych badaczy tamtego okresu, wszystko było estetyczne, uwznioślone, a o tym, co tak naprawdę kryły okopy, o brudzie, robactwie czy cierpieniu – nie pisano. Mówiono o heroizmie, ale nie o strachu. Śmierć dla ojczyzny stała się piękna i estetyczna. W Niemczech i Austrii wojna i jej pokłosie stały się przedmiotem propagandy legendy o ciosie w plecy. Nader często uznawano, że za wszystkim stoją Żydzi, bo zapewnili sobie równe prawa, najbardziej się wzbogacili albo dlatego, że nie walczyli w wojnie.

Zweig nigdy nie wstydził się korzystać z tradycyjnych modeli narracyjnych. Głównym archetypem tutaj jest oczywiście Kopciuszek, jak również Śpiąca Królewna. Christine jest nie tylko biedna i przepracowana, ale znajduje się w stanie zawieszonego dojrzewania, odkąd wojna przerwała budzącą się w niej kobiecość. To, co jej ciocia „wróżka” - matka chrzestna umożliwia „mocą” swojej „magicznej torebki”, jest niczym innym jak przejęciem kobiecości przez Christine. W ciągu kilku dni, a nawet kilku godzin, uczy się, jak to jest być piękną, być modną, być zauważaną. Zakochuje się w swoim lustrzanym odbiciu i nadaje sobie nowe, bardziej eleganckie imię. Biega w góry i strząsa rosę z włosów. Tańczy przy gorącej muzyce, siada na tylnym siedzeniu roadstera i do późna plotkuje ze swoimi nowymi bogatymi koleżankami. W tym momencie nie jest szczególnie godna podziwu, zaniedbując swoją ciotkę na rzecz nowego bogatego życia, w którym się zakochała, zapominając nawet pisać listy do swojej chorej matki. Zbyt łatwo przystosowuje się do życia, w którym bogaci ludzie nie pracują. Jak zwykle, Zweig nie ułatwia nam lektury. Kierunek tej historii wydaje się jasny. Christine jest adorowana przez dwóch mężczyzn, przystojnego młodego niemieckiego inżyniera - jest „facetem” z roadsterem - i opiekuńczego starego angielskiego generała: seksowny Herr Wrong i dworski Lord Right, którzy tworzą trójkąt miłosny. Słodka, mała nauczycielka z jej wioski, która z góry traktowała ją przed wakacjami, po urlopie staje się dla Christine osobą z niższej klasy średniej – ten termin nigdy wcześniej nie był Christine znany. Odsuwając powieść od wielkiego hotelu w stronę bardziej złożonego kontrapunktu sfer społecznych, Zweig po raz pierwszy otwiera swoją fikcję na świat rzeczywistości ekonomicznej, który leży poniżej jego własnych doświadczeń. Dziwne, że udało mu się wyobrazić sobie te rzeczywistości z tak intymną specyfiką. Ekspansja świadomości Christine w powieści dopiero się zaczyna. Jak już wcześniej wspomniałem, odwiedzając rodzinę swojej siostry Nelly podczas podróży do Wiednia, Christine poznaje Ferdynanda, towarzysza swojego szwagra Franza z czasów wojny. Bez względu na powód, dla którego Christine ma pretensje do niesprawiedliwości życia, Ferdinand ma o wiele większe powody, żeby nienawidzić powojennego systemu politycznego Austrii. Ferdynand spędził dwa lata w syberyjskim obozie jenieckim, aby powrócić do kraju, dla którego nie był już „użyteczny”. Jego marzenia o zostaniu architektem zniszczyła bieda, a szanse na godne zatrudnienie zniweczył uraz doznany na wojnie. Jego rodzinne bogactwo „wyparowało” w wyniku hiperinflacji. Pokonywał drzwi ministerstw, wspinał się po schodach agencji rządowych i wszystko na nic. Bez względu na swój talent i motywację miał poczucie zmarnowanego życia.

Kiedy gorycz Ferdynanda wylewa się w potoku dzikiej elokwencji, Christine rozpoznaje pokrewną duszę. W przeciwieństwie do jej siostry Nelly czy szwagra Franza, wreszcie poznała kogoś, kto odmawia zaakceptowania radykalnie narzuconych społeczeństwu zmian przez rząd po rozpadzie cesarstwa austro-węgierskiego. Potężny, bezduszny system połączył te dwie skrzywdzone dusze. Christine czuje się „jak odcięty palec wciąż ciepły, ale bez uczuć i siły”. Palec jest dokładnie tym, co stracił Ferdinand, ale jak mówi, „nie uwierzyłbyś, co martwy palec robi żywej dłoni”. Nie jego jedyna niepełnosprawność. „Gdy odetną sześć lat od twojego ciała… zawsze jesteś kaleką”. To jest uczucie wywłaszczenia, bycia marginalizowanym, bycia oszukanym przez życie, które mogłeś mieć i człowiekiem, którym mógłbyś być. Czujesz się, jakbyś został przecięty na pół. Zweig ponownie śledzi handel ciałem i duszą, a zmysłowość jego wcześniejszych, radosnych opisów z hotelowego życia burzą opisy życia w biedzie i wykluczeniu, ponieważ życie pozbawione sensu jest bezwartościowe. „Zapach jest duszący”, Christine myśli o swoim pokoju na poddaszu, „zapach zwietrzałego dymu papierosowego, złego jedzenia, mokrych ubrań, zapach lęku i niepokoju i świszczącego oddechu starej kobiety, okropny zapach ubóstwa”. „Ubóstwo śmierdzi”- przypomina jej Ferdynand - śmierdzi jak pokój na parterze, śmierdzi jak z szybu lub z szafy z ubraniami, które wymagają wyczyszczenia. Sam siebie wąchał i czuł, jakby właśnie wyszedł ze ścieków. Bieda nie polega tylko na tym, że nie masz pieniędzy. To także wstyd, impotencja i wstręt do samego siebie. Wojna to nie tylko pociski: to także to, co dzieje się z człowiekiem później.

Zweig ukazuje nam w pełni pojedynczych bohaterów zakorzenionych w szeroki kontekst historyczny. Unaocznia, co wojna potrafi zrobić ludziom. Co właśnie historia zrobiła z ich życiem. Taki jest los całego pokolenia. Kwestia szczęścia osobistego i społecznego, a tym samym możliwości alternatywnego życia są kwestiami uniwersalnymi. Franz wrócił do domu zaraz po wojnie; Ferdynand utknął na Syberii na dodatkowe dwa lata. Klara musiała uciec do Ameryki; jej siostra Maria, matka Christine, spędziła wojnę, pracując w wilgotnej piwnicy szpitala. Powojenne pokolenie dziewcząt jest odważne i bezwstydne, ale wszędzie, gdzie Christine spogląda, widzi kobiety takie jak ona, które straciły szansę na normalne życie.

Romans, który rozpoczyna Christine z Ferdynandem, nie jest odporny na miażdżące okoliczności życia. Para zastanawia się nad samobójstwem, a następnie opracowuje plan, który pozwoli im uciec od problemów egzystencjalnych w inny sposób. I w tym momencie kończy się powieść. Czy Zweig zamierzał to tak zakończyć?. Śmierć Stefana Zweiga wiązała się z samobójczym paktem jego i jego żony - znaleziono ich leżących ramię w ramię – teraz domyślamy się, dlaczego tak a nie inaczej wygląda zakończenie książki „Dziewczyna z poczty”. Z drugiej strony, gdyby Zweig zakończył swoją powieść na roku 1939, przyszłość Christine i Ferdynanda byłaby zbyt jasna. Wściekłość, poczucie zdrady i zmarnowanego talentu, toksyczne ludzkie pozostałości Wielkiej Wojny, wyrażone tak wyraźnie w długich doniosłych wypowiedziach Ferdynanda, podsyciłyby politykę lat 30. XX wieku. Milion Ferdynandów obudzonych takimi tyradami, włożyłoby brunatne lub czarne koszule i rozpoczęłoby marsz ku śmierci Starej Europy.