„Szklany klosz”
Sylvia Plath
Autorka/(ur. 27
października 1932 w Jamaica Plain k. Bostonu, zm. 11 lutego 1963 w Londynie) – amerykańska poetka, pisarka i
eseistka, zaliczana do grona tzw. poetów wyklętych.
Współcześnie znana m.in. dzięki na poły autobiograficznej powieści Szklany klosz. Jej poezja
należy do nurtu poezji konfesyjnej. Sylvia Plath jest przy tym jedną z
czołowych postaci kierunku w literaturze lat 50. i 60. XX wieku, określanego
mianem Konfesjonalistów.
Tematyka/ Jedna z
kultowych i najczęściej cenzurowanych książek XX w., żelazna pozycja literatury
feministycznej, niezaprzeczalnie ponadczasowa dla kolejnych generacji
wchodzących w dorosłość. "Szklany klosz" jest uważany przez czytelników na całym
świecie za ostatni akord w tragicznej biografii Sylvii Plath – miesiąc po
opublikowaniu książki autorka popełniła samobójstwo. „Szklany klosz” to niezwykły monolog młodej kobiety, ukazujący
bogaty świat jej wrażliwości i wyobraźni, przeżyć wewnętrznych i doświadczeń
życiowych; to zarazem pasjonujący obraz Ameryki ludzi młodych, którzy nie
zawsze radzą sobie z nadmiarem stresów i wynaturzeń współczesnej cywilizacji,
nie zawsze mogą utrzymać się na powierzchni życia i często już na progu
dorosłości oscylują między chorobą psychiczną a marginesem społecznym.
Główny motyw/ Główna bohaterka, dziewiętnastoletnia Esther Greenwood
z Bostonu, zostaje nagrodzona przez poczytny magazyn miesięcznym pobytem w
Nowym Jorku. Jej zadaniem jest staż w redakcji, poza tym ma poznawać miasto,
brać udział w wydarzeniach kulturalnych i spędzać miło czas. Jednak neurotyczny
temperament Esther sprawia, że konfrontacja jej aspiracji i marzeń z
rzeczywistością prowadzi do dramatycznego finału.
Cytat
z książki charakteryzujący problematykę utworu:
„Sen to najlepsze lekarstwo”.
„A w ogóle jak człowiek zacznie
tylko o czymś marzyć, to nieuchronnie doznaje rozczarowania”.
„Milion lat ewolucji i czym
jesteśmy? Zwierzętami”.
„Świat jest jedną wielką kupą
śmieci”.
„Jak pisać o życiu, skoro się
nie miało romansu, nie urodziło dziecka, a nawet nie było świadkiem cudzej
śmierci?”.
„Są twarze, których nie warto
kojarzyć z nazwiskiem”.
„Szklany klosz” niezobowiązująco określany przez Sylvię Plath w
liście do matki, jako „chałtura”, stał się jednym z najsławniejszych opisów
załamania nerwowego w amerykańskiej literaturze. Po raz pierwszy autorka
opublikowała książkę w 1963 roku, przyjmując pseudonim Victoria Lucas.
Jest to niemal
autobiograficzny opis nastoletnich lat Sylvii Plath. Powieść prezentuje losy
głównej bohaterki, Esther, rozpoczynając od okresu redagowania gazetki dla
nastolatek, po nieudaną próbę samobójczą i niefachową opiekę psychiatryczną,
jaką otrzymała. Książka, początkowo ceniona za skromność i szczerość, później
zaczęła być odczytywana, jako miażdżąca krytyka polityki społecznej lat 50. XX
wieku.
Akcja powieści obejmującej
osiem miesięcy z życia Esther Greenwood, dziewiętnastoletniej narratorki,
dzieli się na trzy części. W pierwszej Ester wyjeżdża na miesiąc do Nowego
Jorku, by, jako stażystka pracować przy redagowaniu numeru kobiecego pisma
przeznaczonego dla studentek. Po przyjeździe do miasta zaczyna rozpamiętywać
najważniejsze momenty swojej przeszłości, popadając w coraz większą emocjonalną
i psychiczną dezintegrację, w miarę jak minione przeżycia stają się dla niej
bardziej realne i znaczące niż wydarzenia codziennego życia. Dominującym motywem wspomnień są nieudane
kontakty z mężczyznami. Nieudane randki z Konstantinem, który w ogóle nie
próbuje Esther uwieść, z brutalnym i nienawidzącym kobiet Marco, który ją bije,
oraz z jej konwencjonalnym narzeczonym z uczelni, Buddym Willardem, który
pragnie się z nią ożenić i prowadzić zwyczajne, tradycyjne życie. Pod koniec
pierwszej książki, ostatniego wieczoru w Nowym Jorku, bohaterka zrzuca z dachu
swoje ubrania, w szyderczej ceremonii wskazującej, że dzieje się z nią coś
niedobrego.
W drugiej części obserwujemy
postępujący psychiczny rozpad Esther po jej powrocie do domu, gdzie widzi „jednakowe białe domy ze starannie
wystrzyżonymi trawnikami, które przesuwały się jak szereg wielkich, dobrze zabezpieczonych
klatek”. Pogrąża się w coraz większej depresji. Esther nie może
pracować, czytać ani spać, przestaje myć włosy i zmieniać ubranie. Terapia
elektrowstrząsami pogłębia jej zły stan i jedynie nasila obsesyjne myśli o
śmierci i samobójstwie. Pod koniec tej części książki Esther idzie na grób
ojca, po czym wciska się w ciasną przestrzeń pod podłogą werandy i połyka,
jedną po drugiej, słoik tabletek nasennych.
Trzecia część książki
opowiada o powolnym, bolesnym procesie dochodzenia do zdrowia po próbie
samobójczej. Początkowo Esther, znalazła się na oddziale psychiatrycznym
publicznego szpitala, nie odpowiada na żadne próby pomocy, jednak po
przeniesieniu do prywatnej kliniki psychiatrycznej zaczyna szybko odzyskiwać
równowagę. Podczas krótkiego urlopu jedzie do Bostonu i kupuje diafragmę, po
czym pierwszy raz uprawia seks z mężczyzną, co okazuje się doświadczeniem
bardzo nieprzyjemnym. Niemniej mimo tych rozczarowań i mimo śmierci koleżanki
Joan, innej pacjentki, z którą się zaprzyjaźniła, Esther zaczyna niecierpliwie
czekać na wyjście ze szpitala i powrót na studia. Choć nie ma pewności, czy nie
dopadnie jej kolejne załamanie. „Skąd
mogłabym wiedzieć, czy kiedyś w przyszłości, w Europie czy gdziekolwiek
–szklany klosz znowu na mnie nie spadnie, nie nakryje mnie, odkształcając moje
widzenie świata”.
Sylvia Plath łączy w swym
dziele, rodzącą się w Esther świadomość ograniczających możliwości, jakie ma w życiu,
jako kobieta, z jej rosnącym poczuciem izolacji i niezrozumieniem. Oczekiwania,
jakie stawiano wówczas kobietom w sferach seksualności, macierzyństwa i
osiągnięć intelektualnych, znajdują odbicie w przekonaniu bohaterki, że sama
złożona jest z kawałków. Esther odrzuca pożądane wówczas wzorce kobiecości.
Jednak niepokój, jaki budzi duszna atmosfera Ameryki lat 50 i 60. XX wieku, nie
ogranicza się jedynie do kwestii płci. Pierwsze zdanie powieści – „To było dziwnie duszne lato, lato kiedy
usmażyli na krześle Rosenbergów” – bardzo dokładnie umiejscawia historię w
czasie, w samym środku zimnej wojny i maccartyzmu, łącząc przeżycia Esther z
absurdalnością, charakteryzującą tę dekadę.
Powieść „Szklany klosz” Sylvii Plath wzbudzała protesty, ponieważ
występujące w niej postacie rozmawiają na tematy seksualności, prócz tego,
zdaniem ówczesnych krytyków propagowała „niekonwencjonalny” styl życia. W
pewnym momencie bohaterka stwierdza na przykład, że jest rozczarowana
genitaliami narzeczonego, które przypominają jej „szyjkę i żołądek indyka”. Studentki marzą o doświadczeniach
seksualnych, a główna bohaterka kupuje diafragmę i szuka seksualnego kontaktu z
nieznajomym mężczyzną. Niezależnie od zarzutów obsceniczności, powieść
wzbudziła zastrzeżenia ze względu na otwartą krytykę tradycyjnie rozumianego
małżeństwa i macierzyństwa. Charakteryzując małżeństwo, jako więzienie nudnych
domowych obowiązków, opisuje matki, jako robocze woły, wykonujące ciężkie prace
i obarczone brudnymi, hałaśliwymi dziećmi, które ciągle czegoś chcą, czegoś się
domagają, a żony, jako istoty służalcze i podporządkowane mężom.