Hamida z zaułka Midakk

„Hamida z zaułka Midakk”

Nadżib Mahfuz

Autor/ arab.نجيبمحفوظ, Nagib Mahfuz (ur. 11 grudnia 1911 w Kairze, zm. 30 sierpnia 2006 tamże) – prozaik egipski. W 1988 roku został laureatem Nagrody Nobla w dziedzinie literatury. Rodowity kairczyk. Jego rodzina należała do klasy średniej i była wyznania muzułmańskiego, ale imię mały Naguib otrzymał po prof. Naguibie Paszy Mahfouzie - wybitnym koptyjskim uczonym. Absolwent Uniwersytetu Fuada I (filozofia), który dzisiaj nosi nazwę Uniwersytetu Kairskiego (Gama'at al-Qahira).

Tłumaczenie/ Jolanta Kozłowska

Tematyka/ Wywodząca się z zaułka Midakk Hamida jest jedną z najciekawszych w literaturze arabskiej i najbardziej irytujących - w historii literatury światowej - kobiecych postaci. Wcześniej tylko niektóre z bohaterek Jane Austen potrafiły doprowadzać czytelników na skraj szaleństwa. Hamida to kairska femme fatale – piękna i szalenie niebezpieczna. Jest ekstremalnie pewna siebie, bezczelna, dominująca. Choć po prawdzie nie powinna, bo jest jedynie nieślubnym dzieckiem wychowującym się u przybranej matki, biednej swatki, w jednym z najnędzniejszych zaułków Kairu. Ona sama tylko pozornie o tym zapomina. Przeszkadza jej ubóstwo, zacofanie, ignorancja. Między innymi, dlatego Hamida jest pełna pretensji do życia. Irytuje ją niemożność kontrolowania swoich losów.

Główny motyw/ Największym marzeniem Hamidy jest zdobycie bogatego męża. Zamożny efendi jest dla niej synonimem przepustki do lepszego świata, świata, w którym będzie mogła zapomnieć o znienawidzonym przez siebie zaułku.  Pragnie pięknych sukien, drogocennych klejnotów, zbytku, luksusu i permanentnej atencji ze strony zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Zresztą nie tylko ona czuję niechęć do zaułka Midakk. Nie znosi go także mleczny brat Hamidy, Husajn. Mężczyzna szydzi z przywiązanego do tej biednej części Kairu przyjaciela, fryzjera Abbasa. Nadżib Mahfuz ukazuje przemożne pragnienie młodych ludzi do porzucenia tradycji i przywdziania trendów idących z Zachodu, w ślad za stacjonującymi w Egipcie wojskami króla Anglii. Jednak nie tylko oni są winni postępującym nad Nilem przemianom. Rozwijająca się industrializacja zbiera pierwsze plony, bezlitośnie miażdżąc stare obyczaje i tradycje. Typowym przejawem tej tendencji, jest na przykład sytuacja w kawiarni Ma’allima Kirsza. Właściciel postanawia wyrzucić z niej Rawiego, którego opowieści – głęboko zakorzenione w myśli konserwatywnej – wzbudzają niechęć i powszechną awersję. Ludzie nie chcą dłużej słuchać „starych bzdur”, porzucają je na rzecz najnowszych zdobyczy technologicznych, m.in. cieszącego się popularnością radia.

  Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Ależ czyż śmierć może być czymś gorszym dla kogoś, czyje życie jest nieustannym snem?”.

„W naszych czasach ludzie nie potrzebują poety. Już dawno mówili, że chcą radio”.

„Odszedł poeta, przyszło radio. Taka jest kolej rzeczy w Bożym świecie”.

„(…) bo przecież trzeba mieć w życiu coś, co się lubi, co nadaje mu wartość, choćby to była nawet głupia mrzonka”.

„Każdy mężczyzna, nawet przykuty do fotela, kaleka, potrzebuje kobiety. Taka jest Boża mądrość”.

„Tak naprawdę to on jej nie zna, patrzy na nią oczyma miłości”.

„Wszak Bóg stworzył człowieka do miłości i z nią związał tajemnicę życia”.

„Dorośli też byli kiedyś dziećmi”.

„Krótko mówiąc, jedyne jego atrybuty to zdrowy żołądek i eleganckie ubranie. Ale przecież często od polityka niczego więcej się nie wymaga”.

„Gdy się kocha, świat się do nas uśmiecha”.

„Pieniądze pokryją wady”.

„Godność jest twoim najcenniejszym kalectwem”.

„Każdego z nas świat przyjmuje pewnego dnia jak króla, a potem każdy staje się tym, czym go uczynił zły los. I to jest mądre oszustwo życia, bo gdyby nam powiedziano jasno u progu, co nas czeka, odmówilibyśmy opuszczenia macicy!...”.

„Co umarłym z tego, że ich rodzina kocha?”.

„Myślałaś, że to niebo daje deszcz w postaci złota i diamentów? Nie, kochanie, niebo w naszych czasach zsyła tylko odpadki”.

„Z żywych nie ma żadnej korzyści, ale za to ze zmarłych czasami trochę jest”.

„Przecież człowiek wariuje z bólu, kiedy mu się wyrywa paznokieć, a co dopiero kiedy mu się wyrywa duszę i życie?!”.

              Nadżib Mahfuz, to najsłynniejszy spośród egipskich powieściopisarzy, zdobywca jednej z najbardziej prestiżowych nagród w dziedzinie literatury. W ciągu całej swej burzliwej, płodnej, a zarazem obfitującej w liczne kontrowersje kariery, stworzył aż 40 dzieł, o zróżnicowanym i złożonym charakterze. Wiele z jego książek zostało przeniesionych na ekran i cieszyło się ogromną popularnością we wszystkich krajach arabskich. Mahfuz był ojcem arabskiej powieści i popularyzatorem tego gatunku. Zachodni czytelnicy najlepiej pamiętają jego realistyczne portrety z życia XX- wiecznego Kairu- wczesne utwory, których styl narracji i sposób kreowania postaci, przypominają europejskich mistrzów XIX w. – Dickensa, Balzaca czy Zolę. Akcja „Hamidy z zaułka Midakk” rozgrywa się w starej dzielnicy Kairu podczas II wojny światowej. Niezaprzeczalny wdzięk tej prozy w humorystyczny sposób przedstawia życie codzienne ulicy, ale wizja, jaką roztacza opowieść, jest krytyczna. Nie ma żadnego ciepła w portretach jednostek, np. Kirchy- homoseksualnego dilera narkotyków, właściciela kawiarni, który nocą opuszcza żonę, by „polować” na młodych mężczyzn- czy złowieszczego Zaity, zawodowo zajmującego się okaleczaniem najbiedniejszych, by mogli lepiej zarobić, jako wzbudzający litość żebracy. To portret społeczeństwa w stanie kryzysu. Przeciwwagą dla frustracji, biedy czy stagnacji, jest otwarcie się na nowe rozwiązania, których uosobieniem są brytyjscy i amerykańscy żołnierze stacjonujący w Egipcie. Kulminacyjny, tragiczny punkt powieści następuje, gdy Hamida - miejscowa „zimna” piękność - uwiedziona pokusą ducha nowoczesności, zostaje prostytutką. „Odwiedzając” zaułek Midakk, mamy rzadką okazję, by spojrzeć na problemy człowieka oczami Arabów.

            Nadżib Mahfuz urodził się w Kairze, w ludowej dzielnicy Al- Dżamalijja, jednej z najstarszych i najbiedniejszych okolic. Kiedy miał sześć lat, jego rodzina wyprowadziła się do położonej nieopodal, bardziej rozwiniętej dzielnicy Al-Abbasijja, którą Mahfuz często przenosił na karty swoich powieści. Jako kilkuletni chłopiec Nadżib Mahfuz poznał starą część Kairu, skupioną wokół meczetów Al-HHusajna i Al-Azhar, sięgającą czasów fatymidzkich (X-XI, w), która później odegrała wielką rolę w jego twórczości. Jeden z jego kolegów odziedziczył sklep w tej okolicy i przerwał naukę, aby móc go prowadzić. Nadżin Mahfuz, wraz z innymi kolegami, stał się jego częstym gościem. Przesiadając w kawiarni, paląc nargile i gawędząc, obserwował ludzi oraz obyczaje panujące w tej tak innej - wręcz dziwnej - „świętej” dzielnicy. W tych właśnie miejscach toczy się akcja wszystkich powieści społeczno-obyczajowych Mahfuza, do których należy prezentowana tu „Hamida z zaułka Midakk”.

            Nadżib Mahfuz, nazywany „pisarzem Kairu”, był zafascynowany zaułkiem Midakk i jego mieszkańcami, którzy stali się bohaterami jego powieści. Byli to na ogół ludzie biedni, urzędnicy niskiego szczebla, sklepikarze, fryzjerzy, swatki. Raz nawet pojawia się postać kupca, przynależącego do drobnej burżuazji. Ich losy są wpisane w aktualną sytuację społeczno-polityczną i uwarunkowane społecznie, a zarazem podporządkowane bezwzględnej konieczności, czyli fatum. Z jednej strony autor wskazuję warunki społeczne, jako główną przyczynę ludzkiej nędzy. Z drugiej zaś, zauważa, że życie człowieka podlega siłom, na które nie ma on żadnego wpływu, pozostaje wobec nich bezradny. Co ciekawe sam autor nigdy nie opuścił tego miasta, podróże go nie interesowały- ich funkcje zastępowały mu spacery po tutejszych ulicach.

            Bohaterka książki Hamida, to jedna z najbardziej interesujących postaci kobiecych w twórczości Nadżiba Mahfuza. Jest nieślubnym dzieckiem, jej przybrana matka, biedna swatka, wynajmuje mieszkanie w domu bogatej wdowy w zaułku. Hamida jest piękna i harda. Nienawidzi zaułka, jego nędzy i panującej wokół beznadziei. Marzy o nowoczesnych dzielnicach Kairu, o tym, żeby odrzucić galabiję, ubierać się modnie i żyć jak współczesna dziewczyna. Imponują jej nawet Żydówki, robotnice, które noszą sukienki, pracują, są samodzielne. Wie, że jeśli wyjdzie za mąż za mężczyznę z zaułka, czeka ją los taki jak innych kobiet z jej sfery: mnóstwo dzieci, nędza i brud. Jej ambicja, pragnienie dominowania, bunt przeciwko zasadom moralnym i obyczajom zaułka, doprowadzają w końcu do tragedii; nie tylko sama nie zazna szczęścia, ale też zniszczy młodego, poczciwego, zakochanego w niej fryzjera.

Hamida była dziewczyną biedną, nie mogła się poszczycić dobrym urodzeniem ani bogatą rodziną, ale nie brakowało jej pewności siebie. Być może jej źródło tkwiło w olśniewającej urodzie i silnym charakterze; nie zdarzyło się jeszcze, żeby pewność siebie ją opuściła. Miała skłonność do dominowania, górowania nad innymi. Najdziwniejsza z plotek, jakie o niej krążyły, była ta, że nie cierpi dzieci, jest okrutna oraz pozbawiona wszelkich kobiecych uczuć. Kiedy spacerowała ulicami miasta, nieustannie zaglądała do sklepów, podziwiała piękne stroje i przedmioty codziennego użytku. Pożądliwym wzrokiem wpatrywała się w witryny, marząc by pewnego dnia móc wejść do środka, sięgnąć po jedną z modnych sukien i poczuć się jak prawdziwa dama. Tak bardzo chciała zostać jedną z nich. Mrzonkami podsycała w sobie żądzę posiadania. Silniejsza od wszystkich namiętności była w niej miłość do pieniędzy. Uważała, że są one magicznym kluczem do świata, że w nich skupiają się wszystkie tajemne moce. Marzyła o bogactwie, by móc kupować - nie tylko stroje - ale po prostu wszystko, czego tylko dusza zapragnie. Wierzyła, że to właśnie pieniądze są gwarancją ludzkiego szczęścia i podstawową miarą wartości życia. W nich upatrywała sensu istnienia, dlatego też trwała w chronicznym niepokoju, nie wiedząc czy zdoła wspiąć się na sam szczyt, a co za tym idzie, dotknąć upragnionego celu. Rzeczywistość nie napawała ją optymizmem.

            Autor ukazuje oprócz Hamidy wiele innych malowniczych postaci z zaułka: Ma’allima Kirszę, właściciela kawiarni – homoseksualistę - który urządza seanse palenia haszyszu z młodymi mężczyznami; „doktora” Busziego, dentystę samouka; Sanijję Afifi, bogatą wdowę po pięćdziesiątce, która wydaje się za młodego chłopca; Sajjida Radwana al-Husajniego, świętego szacha, który wybiera się na pielgrzymkę do Mekki, żeby wybłagać przebaczenie grzechów dla mieszkańców zaułka i obłąkanego szajcha Darwisza, niegdyś nauczyciela języka angielskiego. Mimo, że zaułek istnieje jakby na uboczu, bardzo daleko od ścieżek, którymi biegnie wielkomiejskie życie, to jednak trzyma się go mocnymi, głębokimi korzeniami.  Jednocześnie tętni własnym rytmem, zachowując na domiar walory świata zamkniętego, tajemniczego. Zaułek Midakk wyglądał jakby był schwytany w sieci. Po jednej stronie stał sklep, kawiarnia i piekarnia, po drugiej także sklep oraz przedsiębiorstwo As-Sajjida Ulwana.

            Wraz z nadejściem nocy, przejawy jakiejkolwiek aktywności społecznej, odnajdujemy wyłącznie w kawiarni Kirsza. Pomimo, iż owa kawiarnia ma wygląd mocno obskurny, to jednak niektóre jej elementy mogą sugerować „dawną chwałę”. Życie Kirszy biegło w sposób raczej odbiegający od normy, ale co najdziwniejsze, on sam uważał je za całkowicie normalne, bo już od dawna przyzwyczaił się do „tarzania się w błocie”. Jako handlarz narkotykami przywykł do pracy pod skrzydłami nocy. Banita, ofiara zboczeń, całkowicie oddany swoim żądzom, bez żadnych hamulców, bez żadnych skrupułów, bez żadnych wyrzutów sumienia. Potępiał rząd za to, że prześladuje takich jak on, i przeklinał tych, którzy z jego namiętności robili przedmiot szyderstwa i pogardy. Mówił o rządzie, że zezwala na picie wina, czego zabronił Bóg, a zabrania palenia haszyszu, na co Bóg pozwolił. To właśnie w kawiarni u Kirsza bohaterowie książki prowadzą rozmowy nie zwracając uwagi na to, że ich życie jest ściśle ze sobą powiązane. W zaułku Midakk wszyscy słyszą, kiedy Husnijja bije swojego męża Dżadę za to, że jest leniwy; wszyscy kupują afrodyzjak Salima Alwana i wszyscy wiedzą, kiedy właściciel kawiarni Kirsza przyprowadza do swojego przybytku pięknego chłopca z „niewłaściwych” powodów. Nie ma prywatności i nie ma prawdziwie indywidualnych tożsamości - nikt nie jest naprawdę niezależny w takim sensie, jaki sobie wyobrażamy w czasach współczesnych. To „małomiasteczkowe” uwikłania mieszkańców ułatwiają nam lepsze zrozumienie pojedynczych postaci. Okazuje się jeszcze, że książka odkrywa przed czytelnikiem pewną prawdę. Kiedy „doktor” Buszi i Zajta zostają wtrąceni do więzienia za rabowanie grobów ze sztucznych szczenek, wszyscy w zaułku są zszokowani, ale nie wydaje nam się, aby im współczuli, czy odczuwali w stosunku do nich litość. Kiedy Abbas wyjeżdża do pracy w armii brytyjskiej, nikt poza najlepszym przyjacielem - wujkiem Amm Kamilem - nie zauważa jego zniknięcia. A kiedy Hamida ucieka, by dać się „uwieść” lepszemu życiu i zostaje prostytutką, ludzie z zaułka szukają jej przez chwilę, ale szybko wracają do własnych spraw. Na dźwięk jej imienia wzruszają tylko ramionami. Mimo że żyją w bliskim sąsiedztwie, nie zbudowali żadnych więzi emocjonalnych ani silnego poczucia wspólnoty. Ich relacje nasycone są obojętnością, uczuciem, które niepostrzeżenie odziera ludzkie dusze z najzwyklejszych odruchów człowieczeństwa. Niszczy to, co w nas najpiękniejsze.

            Fundamentalnym tematem w całej książce jest zarówno odejście, jak i powrót do zaułka Midakk. Widzimy tam wiele przykładów: odejście Hamidy w poszukiwaniu jej kochanka -alfonsa; wyjazd Husajna Kirsza do pracy w wojsku i jego powrót; odejście Abbasa do pracy dla Brytyjczyków – i jego zmieniający się stosunek do zaułka Midakk. Pogarda, gdy stać go na nowoczesny apartament z elektrycznością, po upokorzenie, wobec konieczności powrotu do domu rodziców.

Końcowe rozdziały książki opisują przygotowania Sajjida Radwana al-Husajniego, świętego szacha, który wybiera się na pielgrzymkę do Mekki. W każdym przypadku odejście tworzy małą falę zmian w społeczności, ale szybko się zamazuje. Zaułek Midakk, do którego bohaterowie wracają, jest w pewnym sensie ponadczasowy i w dużej mierze nie został dotknięty przez wydarzenia zewnętrzne. Koniec II wojny światowej nie ma prawie żadnego wpływu na ich życie, a kiedy polityk Farhat przychodzi do kawiarni Kirszy, by uzyskać poparcie wyborców, wujek Kamil z radością zauważa, że nigdy nie głosował, a szajch Darwisz mówi mu, żeby „poszedł do diabła”. Mahfuz ma ambiwalentny stosunek w tej kwestii - niektóre odejścia stanowią desperackie próby ucieczki od monotonii zaułka, ale wyraźnie jest to miejsce, do którego bohaterowie mogą powrócić w potrzebie. Początkowo książka przedstawia obecność Brytyjczyków, jako dobrą rzecz, źródło wysoko płatnych miejsc pracy dla Egipcjan, co pozwala ludziom takim jak Husajn Kirsza, dosłownie i w przenośni, uciec od biedy czy wynikającego z niej zacofania. Jednak ten prosty obraz ulega w książce pewnym przeobrażeniom; upadek Hamidy spowodowany jest przez Ibrahima Faraja, bogatego egipskiego alfonsa, a zapotrzebowanie na jej usługi seksualne pochodzą od brytyjskich oficerów. Kiedy zakochany Abbas w końcu spotyka Hamidę w barze, flirtującą z brytyjskimi żołnierzami, Abbas szaleje z wściekłości i atakuje ją butelką po alkoholu. Za tą napaść zostaje przez nich pobity na śmierć.

            Pod koniec książki to Abbas okazał się najbardziej oczywistym symbolem tego, co brytyjska hegemonia zrobiła Egiptowi: zabierała prostych, ale dobrych ludzi z dala od ich tradycyjnego życia i pchała ich w zgubne objęcia alkoholu, przemocy i w końcu także śmierci. To, co pierwotnie wydawało się żałośnie zacofaną naturą zaułka Midakk i jej sposobu życia, jest odkupione i ostatecznie okazało się moralnie lepsze od tego, co oferowali Brytyjczycy i ogólna idea postępu. Zaułek Midakk może był nudny, a ludzie tam mieszkający może mieli swoje wady, ale byli społecznością godną naśladowania, zachowania i ochrony. Nadżib Mahfuz nazywany był ostatnim egipskim „rawim", czyli gawędziarzem i rzeczywiście ta powieść jest niczym historia opowiadana o rodzinie z sąsiedztwa, o ich zwyczajnym życiu, o dzielnicy, do jakiej się przenoszą, szukając spokojnego miejsca w narastającym zagrożeniu zachodnią cywilizacją. Zachwyca lekkością, kolorytem i dbałością o detale, dzięki którym życie Kairu, jego ulic, domów, kawiarni, zaułków aż tętni od barw, hałasów, zapachów. Wstajesz rano do pracy i każdej czynności towarzyszą odgłosy budzącego się wokół życia - matka, która przyrządza za ścianą posiłek, sklepikarz, który klnie już pod oknami przyjmując towar, może modlitwy dochodzące z kamienicy naprzeciwko. Wszystko tak zwyczajne, że zwykle nie zwracamy na to uwagi. A tu opisane z taką uwagą, ba, nawet z czułością. Bo Mahfuz kocha Kair i jego mieszkańców. Nie jest oczywiście wobec nich bezkrytyczny, ale czuje się, że jest przywiązany do tego świata, do tradycji i zwyczajów. Jest to, więc opowieść, w której nie tylko sami bohaterowie są istotni - to jakby marionetki, aktorzy dramatu, a autorowi zależy, aby widz zachwycił się całą oprawą tej historii, jakby mówiąc nam: dramaty pojedynczych ludzi są podobne, życie nas wszystkich jest podobne, pełne goryczy, żalu. Nadzieje i radości ustępują smutkom i rozpaczy, kariera i bogactwo są jedynie ułudą, chwilowym szczęściem i na więcej raczej nie ma, co liczyć. Nadzieje, marzenia, aspiracje są niezwykle ważne w powieści „Hamida z zaułka Midakk”. Są tam przykłady wykorzystywane przez Nadżiba Mahfuza, do zilustrowania walki między lojalnością Egipcjan wobec ich dawnych obyczajów, a pragnieniem pójścia z duchem czasu. Ku ideom napływającym z zachodu, których fundamenty okazują się dość kruche, a materializm będący ich podstawą, prowadzi do tak zwanej podwójnej moralności. 

W rezultacie różne postacie z różnymi poziomami nadziei, marzeń i aspiracji, są „używane” do ucieleśnienia tego kontrastu między starymi tradycjami, a nowymi zachodnimi wpływami. Hamida – bohaterka powieści – została przedstawiona, jako pozostająca pod ogromnym wpływem przemian kulturowych kobieta, której pragnienia oscylują wyłącznie wokół przyjemności związanych z chęcią posiadania.  Dla niej religia, która była sercem egipskiego społeczeństwa, nie miała większego znaczenia. Nie definiowała jej szczęścia, nie odgrywała żadnej roli w życiu, które wybrała. Od początku, aż do końca powieści, Hamida wkłada całą energię w pogoń za dobrami materialnymi, ucieka od szarej codzienności w zaułku Midakk. Ostatecznie postanawia zapłacić bardzo wysoką cenę za swoje marzenia. Na ołtarzu „złotego bożka” składa własną niewinność, jedyną walutę, jaką dysponuje. Zostaje prostytutką. „Każdego z nas świat przyjmuje pewnego dnia jak króla, a potem każdy staje się tym, czym go uczynił zły los. I to jest mądre oszustwo życia, bo gdyby nam powiedziano jasno u progu, co nas czeka, odmówilibyśmy opuszczenia macicy!...”– napisał Mahfuz w książce „Hamida z zaułka Midakk”.

Nadżib Mahfuz był znanym orędownikiem tolerancji i umiarkowania. Muzułmańscy fundamentaliści zarzucali mu, że jest przeciwnikiem islamu. W 1994 roku został ciężko ranny w zamachu. Od tego czasu nie mógł pisać i dyktował swoje utwory. W książkach pokazuje jak ważna jest dla niego jednostka, każdy jeden niepowtarzalny człowiek, który ma swoje przekonania, pragnienia i marzenia.

W obcym pokoju

„W obcym pokoju”

Damon Galgut

Autor/ (ur. 12 listopada 1963 roku, Pretoria, RPA). Ukończył Uniwersytet Kapsztadzki, Pretoria Boys High School. Autor czterech sztuk teatralnych i siedmiu powieści, z których dwie zostały nominowane do Nagrody Bookera.

Tłumaczenie/ Beata Turska

Tematyka/ Książka „W obcym pokoju" miała być subtelną opowieścią o tęsknocie i niespełnionych pragnieniach, o gniewie i współczuciu. Jednak taką nie jest. Podczas trzech kolejnych wypraw bohater wejdzie w trzy różne role, determinujące sposób przeżywania obcych światów. W pierwszej będzie naśladowcą, niemal bezwolnie podążającym za człowiekiem, którego ledwie zna, lecz który w dziwny sposób pociąga go i zarazem odpycha. W drugiej będzie kochankiem, niepotrafiącym wprawdzie wyrazić swych uczuć, lecz przeżywającym głęboką homoerotyczną fascynację chłopakiem, do którego dostępu bronią językowe i emocjonalne bariery. W trzeciej stanie się opiekunem kobiety, której jedynym pragnieniem jest śmierć. Żadna z tych ról nie będzie prosta, żaden z trzech epizodów nie zakończy się dobrze.

 Główny motyw/ Młody mężczyzna udaje się w podróż najpierw do Grecji, potem do Afryki i wreszcie do Indii. Wędruje z niewielkim bagażem i najprościej, jak tylko się da. Dla tych, którzy są z nim w podróży, i których spotyka na swej drodze - przystojnego i tajemniczego nieznajomego, grupki beztroskich turystów z plecakami, i kobiety, która znalazła się w swoim życiu na krawędzi - staje się kolejno: Naśladowcą, Kochankiem i wreszcie Opiekunem. Chociaż bardzo się stara i ma jak najlepsze intencje, wszystkie trzy podróże kończą się katastrofą. Wszystkie trzy zmienią jego życie.

 Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Nie bardzo znam fakty, bardziej interesuje mnie mitologia”.

„Nic tak nie podsyca chęci odwetu jak rozpacz, tego raz po raz uczy nas historia”.

„Dlaczego z taką łatwością wyobrażam sobie przemoc, podczas gdy czułość będzie dla mnie zawsze uwięziona między słowami”.

„Ja jestem wiecznie udręczony brakiem miłości, a być niekochanym to tyle, co być bezsilnym”.

„Bez miłości wszystko traci wartość, przestaje mieć większe znaczenie”.

„Idea podróży, porzucenia swego miejsca w świecie, jest próbą ucieczki przed czasem, najczęściej nieudaną”.

„W końcu to ludzka rzecz szukać śladów przeznaczenia tam, gdzie chodzi o miłość bądź tęsknotę”.

„Świat, przez który wędrujesz, przenika do świata w twoim wnętrzu, już nic się nie dzieli na części, jedno znaczy drugie, pogoda nastrój, krajobraz uczucie, każdemu przedmiotowi odpowiada wewnętrzny gest, wszystko zmienia się w metaforę. Granica jest linią na mapie, ale jest też nakreślona w twoim wnętrzu”.

„To, czego nie pamiętamy, nigdy się nie wydarzyło”.

Od jakiegoś czasu sam przeceniam swoje oczytanie, zwłaszcza, gdy chodzi o to, co dzieje się w literaturze w ostatnich latach. Z dwóch względów: podaż książek stała się tak wielka, że trudno wchłonąć wszystko, co zasługuje na przeczytanie. Po drugie: moje możliwości percepcyjne kurczą się z wiekiem i ograniczają do tego, co związane jest z moimi bezpośrednimi zainteresowaniami. Dlatego wyróżnienie tego, co posiada szczególnie trwałą i wysoką wartość literacką, bywa dla mnie trudne i prawdę mówiąc – przekracza moje kompetencje. Wszelka taka próba musi być siłą rzeczy subiektywna i ułomna. Od jakiegoś czasu odnoszę wrażenie, że literatura nie odzwierciedla już świata społecznego. Jednak, kiedy pojawiają się książki, które choćby marnie pokazują rzeczywistość społeczną – jak na przykład „W obcym pokoju” Damona Galguta to muszę przyznać, że jako ludzkość zmierzamy w złym kierunku.

Zaobserwowałem, że niektórzy współcześni pisarze są zamknięci w swoich własnych granicach, nie interesuje ich ogarnianie świata. Skupiają się na własnych, narcystycznych i mało interesujących tematach. Literatura do tej pory demaskowała to, co człowiek, społeczeństwo chciało ukryć.  To właśnie do tej pory było jej nadrzędnym celem. Nieustannie zadawała pytania o człowieka, o to, kim jest i dokąd zmierza. Na przestrzeni wieków i w literaturze i w filozofii, odpowiedź na to pytanie była zróżnicowana. Można powiedzieć, że oscylowała ona pomiędzy systematycznym, strukturalnym i dualistycznym ujęciem, a ujęciem egzystencjalnym. To pierwsze ujęcie sygnalizowało rozumienie człowieka, jako bytu pośród innych bytów, zasady pośród innych zasad.

Współczesna literatura -nadużyję tego słowa- to literatura nudy, apocomii, pustki: chorób dotykających współczesnego człowieka. Twórcą terminu „apocomia” jest Jean Sulivan (1913-1980), francuski pisarz, ksiądz, autor esejów i opowiadań. Terminem tym określa się chorobę nękającą współczesnego człowieka, która objawia się pewnego rodzaju zgorzknieniem, wyrażającym się w pełnych rozczarowania i zgorzknienia słowach typu: „A po co mi....? Po co jeszcze walczyć? Po co ciągle żyć nadzieją?”. Źródła takiego zachowania upatruje się w braku zgody na świat. Człowiek jest zmęczony nieustannym odrzucaniem współczesnej rzeczywistości. Czasami nawet stan niezadowolenia sprawia mu przyjemność. Pod wpływem rozczarowań, częstych porażek, zraniony przez życie zamyka się w sobie.

Już od młodości współczesny człowiek-odwrotnie niż jego dziadkowie w latach swojej młodości, których problemy naznaczone były wojną, głodem, sieroctwem, biedą- jest doświadczony innymi trudnościami życiowymi (nauka, wysiłek myślenia, praca, gromadzenie rzeczy). Stoi wobec konfliktu (rodzina, praca, rówieśnicy, szkoła, rywalizacja), napiętnowany lękiem przed przyszłością, nieustannie zadaje pytanie – dlaczego? Jaki to ma sens? Po co angażować się w życie, które przyniesie wyłącznie rozczarowanie? Po co brać ślub, skoro wkrótce małżeństwo i tak ulegnie rozpadowi? Po co rodzić dzieci, które z góry skazane będą na egzystencję w tak okrutnym świecie?

W świecie pełnym niebezpieczeństw, w którym dominuje zło i przemoc, a każdy dzień bywa walką o przetrwanie, zarówno na polu społeczno – kulturowym, jak i cywilizacyjnym. Zaspokajanie podstawowych potrzeb zmusza do decyzji sprzecznych z własnym sumieniem, wpływając destrukcyjnie na psychikę jednostki, co niejednokrotnie prowadzi do chorób i wyniszczających nałogów. Po co zatem skazywać dzieci na takie ryzyko?

Można powiedzieć, że apocomia to niebezpieczeństwo zgorzknienia wynikające z rozczarowania rzeczywistością. Postawa dzisiaj bardzo powszechna i dotykająca człowieka na różnych płaszczyznach jego życia. Apocomia rodzi postawę zamknięcia się w sobie, a to może doprowadzić do samozniszczenia. Owo zamknięcie się w sobie prowadzi do tego, że człowiek staje się nieczuły, oschły, skłonny do nerwowych reakcji. To jakaś ucieczka w głąb siebie, odrzucenie drugiego człowieka, pomocy, możliwości rozwoju, twórczego bycia dla siebie i dla innych. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedno. Mianowicie, współczesnego człowieka dosięga lęk, określany, jako wewnętrzny stan, nieuświadomiony mechanizm przybierający różne formy: lęk separacyjny, lęk kastracyjny, lęk przed rozpadem, lęk przed utratą obiektu itd. Lęk to nic innego, jak oznaka ludzkiego niedomagania, którego źródło jest odległe. Wiele osób, doświadczając podobnych stanów, nie wytrzymuje walki z własnym lękiem i stopniowo popada w odrętwienie, które stanowi swoisty przedsionek niebezpiecznej dla zdrowia depresji. 

Lęk egzystencjalny może prowadzić do apocomii, czyli odcięcia się od świata. Apocomia staje się - jak widać - znakiem współczesnego człowieka. Rodzi się pytanie: Czy to już choroba czy tylko ucieczka w nerwicę noogenną? Jednej z przyczyn apocomii upatrujemy w otaczającej nas rzeczywistości. Rzeczywistość ta jest coraz bardziej złożona i skomplikowana. Wciąga nas w wir pilnych, aktualnych problemów, niezbędnych decyzji. Człowiek żyje w pewnego rodzaju rozgardiaszu, w jakimś rozproszeniu, ukierunkowującym nasze życie na różnego rodzaju atrakcje, oraz w powszechnie udzielającym się rozdrażnieniu. Trzeba to w swoim życiu przyjąć, by nie popaść w apocomię, czyli w stan zgorzknienia.

„Obcy pokój” w tytule książki Damona Galguta nie jest tak naprawdę pokojem. Tytuł odnosi się do przerażającej przestrzeni w umyśle człowieka, która jest zależna od samej jednostki. Trzy autonomiczne tematy tej książki południowoafrykańskiego pisarza Damona Galguta, są intensywne, szczere i zarazem ponure. Częściowo opowiadane przez głos pierwszej osoby- wyraźnie przez samego Galguta- historie te często powracają do bezosobowej trzeciej osoby. Tematem jest samotność i poszukiwanie miłości. Narrator, centralna postać, prowadzona jest przez opresyjną potrzebę przynależności. Niepokój bohatera, który miał dominować w książce na tyle, iż mieliśmy ją uznać za materiał filozoficzny, okazuje się kiepskim wynurzeniem wyimaginowanych problemów.  Nie chodzi tu tylko o historię, dotyczy też momentów kryzysu i wyboru, które niezmiennie ulegają realizacji. Damon Galgut bada w niej samego siebie, swoją własną jaźń. Galgut, to bardzo „dziwny” pisarz, opisujący cierpienie psychiczne i alienację emocjonalną, ale nie w taki sposób, jakiego oczekiwałem.

„Naśladowca” to opowieść o władzy. Rozpoczyna się wędrówką samotnego człowieka, zmierzającego w kierunku starożytnych greckich ruin. Na swojej drodze spotyka ubranego w czerń tajemniczego mężczyznę, podążającego w przeciwną stronę, z którym rozmawiając na różne tematy, nawiązuje nić porozumienia. Tej samej nocy, kiedy bohater przyjeżdża do schroniska młodzieżowego, jest zaskoczony, widząc mężczyznę w czerni w swoim pokoju. Mężczyzna wyjawia mu, że ma na imię Rainer i pochodzi z Niemiec. Z jakiegoś powodu postanawia opóźnić swoją podróż, co wywołuję mieszane uczucia w Damonie (imię narratora, podobnie jak autora). Jest zarazem niespokojny, jak i podekscytowany rozwojem wypadków. Towarzystwo Rainera budzi w nim pewne pragnienia, skrywane dotychczas w głębi duszy, tam gdzie nigdy wcześniej nie sięgał. Napięcie homoerotyczne jest namacalne i z każdą chwilą rośnie. Podróże Rainera są jego sposobem na ucieczkę od kobiet.

Nie mówi o potencjalnym związku seksualnym z Damonem, ale też nie reaguje w sposób, który pozwoliłby na to, by taka sytuacja zaistniała. Kilka lat później Reiner pisze, że przyjeżdża do Południowej Afryki, gdzie mieszka Damon. Pragnie wyruszyć w podróż i chciałby, żeby Damon przyłączył się do niego. Damon chętnie przystaje na propozycję, choć niekoniecznie, dlatego, że ma nadzieję na rozwój sytuacji między nim a Rainerem. Odczuwa po prostu palące pragnienie zmiany otoczenia, nie potrafi „zagrzać miejsca” w obrębie jednego terytorium. Nieustanna wędrówka oraz ciągła zmiana miejsca zamieszkania sprawiają, że w narratorze budzi się dystans do świata. Po wielu tygodniach wspólnego podróżowania, relacje mężczyzn ulegają rozłamowi, wdziera się w nie podstępna nuta wzajemnej niechęci.  Damon jest zmęczony władczym tonem Rainera, po którym ciągle sprząta obóz, nie otrzymując nic w zamian. Oprócz napięcia w powietrzu wywołanego niejednoznacznymi uczuciami Damona wobec Reinera, pojawia się także element rywalizacji i urazy, który nieustannie kształtuje ich związek. Związek o niejako toksycznym charakterze, pełnym mrocznej, wyniszczającej pasji. 

W drugiej opowieści pod tytułem „Kochanek” bohater ponownie wyjeżdża z Afryki Południowej do Malawi. Kolejna podróż, w której i tym razem znajduje grupę podróżujących, którzy akceptują jego towarzystwo. W tej grupie znowu poznaje kogoś, kto odwzajemnia jego pociąg homoseksualny, a mianowicie młodego człowieka imieniem Jerome.

W trzeciej historii „Opiekun” Damon podróżuje po Indiach z Anną, przyjaciółką cierpiącą na poważną depresję. Ma nadzieję, że podróże przyniosą kobiecie ulgę w cierpieniu, pomogą jej odnaleźć sens istnienia. Damon każdego dnia, godzina po godzinie, czuwa przy Annie, pilnuję by nie odebrała sobie życia, które nie ma już dla niej żadnego znaczenia. Walka o bezpieczeństwo przyjaciółki, poczucie odpowiedzialności i związana z nim presja, sprawiają, że w Damonie budzi się nienawiść, skrajna niechęć do towarzyszki podróży.

W gruncie rzeczy bohater książki nie ma wędrówki we krwi. Obecny stan wymusiły na nim okoliczności. Przez większość czasu, gdy jest w drodze, odczuwa dotkliwy niepokój, czyniący wszystko wyrazistszym i bardziej obrazowym. Życie przekształca się w serię drobnych, niepokojących szczegółów, nie czuje już związku z zewnętrznym światem, stale odczuwa lęk przed śmiercią. Dlatego rzadko bywa szczęśliwy tam, gdzie się aktualnie znajduje. Odczuwa wewnętrzny niepokój, który popycha go do dalszej wędrówki, do następnego miejsca, wciąż dalej i dalej, choć nigdy do celu. Owa bezcelowość to efekt jego natury. Wędrówka przeradza się w konieczność, w nieustanną potrzebę podróżowania.

Dwadzieścia lat wcześniej, choć z zupełnie innych pobudek, coś podobnego przytrafiło się jego dziadkowi. Osiadły i zakorzeniony w jednym miejscu przez większość długiego życia, po śmierci żony poczuł, że coś nieodwracalnie w nim pękło.  Pomimo podeszłego wieku postanowił wyruszyć w drogę. Przewędrował cały świat, odwiedził najdalsze i najbardziej nieprawdopodobne zakątki, pchany nie pragnieniem zachwytu czy niezwykłości, tylko boleści. Do skrzynki pocztowej w domu trafiały widokówki i listy z dziwacznymi znaczkami i stemplami. Czasami dzwonił, a jego głos brzmiał, jakby dochodził z dna oceanu, aż ochrypły z tęsknoty za domem. Ale nie wracał. Dopiero wiele lat później, jako znużony życiem starzec, podjął decyzję o powrocie na stałe. Ostatnie lata życia spędził w swym domku z ogródkiem. Do południa chodził w piżamie między rabatkami, potargany i niechlujny. Powoli tracił rozum. Zapomniał już, które zakątki świata odwiedził. Wszystkie obrazy i wrażenia, kraje i kontynenty, na których był, zostały wymazane z jego pamięci. To, czego nie pamiętamy, nigdy się nie wydarzyło. Był przekonany, że nie przekroczył brzegu własnego trawnika. Przez całe życie wybuchowy i złośliwy, złagodniał, choć potrafił czasem wpaść bez powodu w złość. „O czym ty mówisz, -kiedyś krzyknął na wnuka-, nigdy nie byłem w Peru, nic nie wiem o żadnym Peru, nie gadaj głupot”.

Damon jest głęboko nieszczęśliwym człowiekiem, który nieustannie podróżuje, aby się rozproszyć i nie rozwodzić nad własną nędzą. Wydaje się całkowicie bezradny w swoich wędrówkach. Damon odwiedza starożytne ruiny i egzotyczne miejsca, ale nigdy nie jest pod wrażeniem tego, co robi lub czego doświadcza. Damon podróżuje w kółko, zawsze wracając do niewygodnego faktu swojej istoty. Wspomina Achillesa, ciągnącego ciało Hectora po ulicach Troi:, więc Damon „ciągnie” za sobą swoje niepokoje i depresje. Tytuły trzech części odnoszą się do obecnego stanu emocjonalnego Damona. Książka jest mocno autobiograficzna, co potwierdza fakt, że narrator, jak się okazuje, jest południowoafrykańskim Damonem. Powieść jest napisana w trzeciej osobie, ale od czasu do czasu przechodzi do narracji pierwszoosobowej, czasami w tym samym zdaniu lub akapicie, jak w komentarzu narratora Damona:, „Więc nawet w pierwszych dniach dostrzegam pewne różnice między nimi [Damon i Reiner].Taki styl służy do pokazania narratora zarówno, jako aktywnego uczestnika, jak i obserwatora.

Książka „W obcym pokoju” jest bardzo słaba, czasami wręcz nudna. Nie chciałbym, żeby ta uwaga była rozumiana, jako przytyk. Widać od początku, że autor żyje w sprzyjających okolicznościach i wiedzie beztroską, spokojną egzystencję. Jak bowiem pokazują inni pisarze, tylko w skrajnych sytuacjach, kiedy człowiek musi podejmować trudne decyzje ujawnia się cała prawda o nim. Właśnie wtedy można zostać bohaterem lub też upodlić się, stracić godność. Wybór zależy od danej jednostki. Bohaterowie książki Damona Galguta to typowi neurotycy, zagubieni w świecie dobrobytu, którym z domów do odległych afrykańskich krajów bogaci rodzice wysyłają pieniądze, oni natomiast mają pretensje do urzędników, że w środku dżungli w małym hotelu nie używa się kart kredytowych. Wszystkie te obserwacje prowadzą do dwóch zasadniczych wniosków: kondycja psychiczna człowieka we współczesnym świecie systematycznie się pogarsza. Przyczyną owego pogorszenia jest dobrobyt i rozwój cywilizacji. Istotną rolę odgrywa tutaj prawdopodobnie pojawienie się tzw. miejskiej psyche, która zdominowała, wyparła, a może nawet zniszczyła inne ważne funkcje całości psychofizycznej człowieka. Świat, który stworzyliśmy, niezbyt nam sprzyja. Wygoda i luksus, do jakiego dążymy za wszelką cenę, ostatecznie nas degeneruje i sprawia, że zatracamy naszą prawdziwą naturę. Nasze ciała w procesie ewolucji najlepiej przystosowały się do warunków, które były charakterystyczne dla aktywności zbieracko-łowieckiej. Dzisiaj, gdy wozimy je samochodami, zamykamy w ciasnych klatkach mieszkań, karmimy wysoko przetworzonym jedzeniem i tabletkami, stopniowo degenerują się, a wraz nimi rozkłada się nasza psychika. Do tego dochodzi jeszcze rozpad więzi społecznych, wszechobecna rywalizacja i niezwykłe wręcz obciążenie naszego ja, które musi udźwignąć ciężar wykreowania siebie w taki sposób, by w istniejących układach społecznych zaistnieć, jako wartościowy „towar”. To wszystko jest zabójcze dla nas, odbiera nam siły, spokój umysłu i radość życia. Ci, którzy są w stanie sprostać tym ciągle rosnącym wymaganiom, zaprzedają duszę diabłu i tylko odraczają w czasie smutną perspektywę spłacenia rachunków wobec własnej natury. Inni po prostu rezygnują, stopniowo zagłębiając się w czeluściach własnego szaleństwa lub cierpienia.

Jak już wspomniałem „obce pokoje” mają zastąpić bohaterowi dom, a przypadkowo napotkani ludzie mają wejść w rolę bliskich mu osób. Wydaje się, że bardzo potrzebuje ich towarzystwa. Taka postawa wynika z prostego faktu, że bohater nie ma, do kogo ani do czego wracać, bo on nie ma domu. Zatem ta książka w gruncie rzeczy traktuje o samotności, którą łagodzą jedynie znajomości, relacje rodzące się w bardzo specyficznych okolicznościach, w czasie drogi. Jednak ich bilans zawsze jest ponury; nic dobrego z nich nie wynika. Bo domu i bliskich nic i nikt nie zastąpi. Prawdziwym cierpieniem człowieka współczesnego jest poczucie pustki egzystencjalnej, co powoduje tak zwaną nerwicę noogenną. Nerwica noogenna polega na tym, że człowiek, który na nią cierpi doświadcza rozpaczy wynikającej z niemożności wpływania na bieg wydarzeń, i ogarniającego cały jego umysł- poczucia braku sensu. Podsumowując, chciałbym zaznaczyć, że już Victor Frankl uważał, że nie tylko popędy (seksualne, posiadania, nienawiści itp.) są siłą napędową człowieka- a jego dążenie do doskonałości, do spełnienia się w świecie. Tego właśnie brakuje bohaterom książki „W obcym pokoju” Damona Galguta.

Kirke

„Kirke”

Madeline Miller

Autorka/ (ur. 24 lipca 1978 r, Boston, Massachusetts, Stany Zjednoczone). Ukończyła filologię klasyczną na Uniwersytecie Browna i od kilkunastu lat uczy łaciny i greki. Studiowała też w School of Drama w Yale, specjalizując się w adaptacji klasyki dla współczesnego teatru. „Achilles” jest jej pierwszą powieścią, za którą uhonorowano ją Orange Prize.

Tłumaczenie/ Paweł Korombel

Tematyka/ Madeline Miller pisze mitologię grecką na nowo. W jej powieści dostrzeżemy umiejętność wydobywania z powszechnie znanych tekstów kultury tego, czego zawsze brakowało interpretatorom. Chodzi o wiarygodność psychologiczną postaci, które nie są koturnowe i jednoznacznie kojarzone z narzuconymi im od wieków przymiotami. Miller czyni z nich istoty owładnięte namiętnościami, realizujące pasje, krzywdzone i krzywdzące, przeżywające wszystkie rodzaje smutku, rozczarowań, ale także głęboko zapatrzone w ideały, kierujące się czytelnym kodeksem moralnym, zagubione i pewne siebie. Gdyby tak wyglądała cała mitologia, nie byłoby do niej przypisów w postaci parafraz ani dzieł naukowych. Nie byłoby tej sfery domysłów i fantazji, w którą amerykańska pisarka wchodzi bardzo odważnie i niezwykle subtelnie.

Główny motyw/ W domu Heliosa, boga słońca i najpotężniejszego z tytanów, rodzi się córka. Kirke jest dziwnym dzieckiem – nie tak potężnym jak ojciec ani tak bezwzględnym jak matka... Dziewczyna próbuje odnaleźć się w świecie śmiertelników, lecz odkrywa w sobie czarnoksięską moc, dzięki której może zagrozić samym bogom… Z tego powodu zostaje wygnana. Nie zamierza jednak przestać dokształcać się w czarach. Jej ścieżki skrzyżują się z Minotaurem, Dedalem, jego synem Ikarem, morderczą Medeą i, oczywiście, z przebiegłym Odyseuszem. Samotna kobieta zawsze narażona jest na niebezpieczeństwo, a Kirke nieświadomie budzi gniew zarówno w ludziach, jak i w mieszkańcach Olimpu. Aby ochronić to, co kocha, będzie musiała zebrać wszystkie siły i zdecydować, czy należy do bogów, z których się wywodzi, czy do śmiertelników, których pokochała.

 Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„(…) urazy bogów są tak nieśmiertelne jak ich ciała (…)”.

„Pod gładkim, znajomym obliczem spraw czeka zastęp innych, by rozedrzeć świat na dwoje”.

„Nie macie pojęcia, jak bardzo bogowie lękają się bólu. Nic nie jest im bardziej obce niż ból i jego widoku boją się przeraźliwie”.

„Świat bogów i ludzi to wielka drabina strachu”.

„Nawet ja nie potrafię zmienić praw, których pilnują Mojry”.

„Nikt nie może powiedzieć, co kryje się w kimś innym”.

„Czy największą karą nie jest samotność? To zależy od odwiedzających, prawda?”.

„Potwory to dobrodziejstwa dla bogów”.

„Ziemia nosi nieprzebrane rzesze śmiertelnych, lecz bogowie zapamiętują tylko imiona garstki z nich”.

„(…) większość ludzi woli złoto niż swoich bliskich”.

„Złota klatka nadal jest klatką”.

„W więzieniu nie rządzą więźniowie”.

„Kruchość bytu napełnia śmiertelników dobrocią i otwartością”.

„Wojna zawsze wydawała mi się głupim wyborem mężczyzn”.

„Świat to paskudne miejsce. Musimy nauczyć się w nim żyć”.

„Słyszałem, że wielu znajduje zaufanie w miłości”.

„Poeci w niczym się tak nie rozsmakowują, jak w opisach poniżeń kobiet”.

„Świat to niesprawiedliwe miejsce”.

„Świat składał się z milionów tajemnic, a ja byłam tylko jedną z nich”.

„W opowieściach bogowie i śmiertelni nigdy nie łączą się na długo”.

„W życiu śmiertelnych nic nie musi się zdarzyć. Poza śmiercią”.

„Stare powiedzenie głosi: dosiadanie się do krosien innej jest jak pokładanie się z jej mężem”.

„To dziwne, że bogini potrzebuje przyjaciół. Wszystkie stworzenia, które nie są szalone, ich potrzebują”.

„Małżeństwo rzadko jest powodem do radości”.

  

            Madeline Miller twierdzi, że słowa – niczym magiczne zaklęcia wypowiadane przez czarodziejkę – ciągle posiadają moc. Jej najnowsza powieść, „Kirke”, łącząca w sobie cechy antycznego i współczesnego dramatu, stała się dla nas przyczynkiem do rozmowy o roli kobiet w antycznym i współczesnym świecie, niezmienności ludzkich postaw i uniwersalności dobrych historii. Kirke to kobieta urodzona we wrogiej, uciskającej kulturze, która walczy o niezależność i podąża własną ścieżką. Większość ludzi pamięta Kirke wyłącznie ze względu na jej nikczemność – za przemienienie mężczyzn w świnie. Postrzegają ją, jako kobietę nienawidzącą mężczyzn, złą wiedźmę. Ale gdy czytasz „Odyseję”, dostrzegasz, że to fałsz. To prawda, przemieniła towarzyszy Odysa, ale później, gdy ona i on doszli do porozumienia, pomogła mu bardziej niż wszyscy inni, których spotkał na swej drodze. Gościła go wraz z jego towarzyszami na wyspie przez rok, dając im czas na wykurowanie się, a kiedy Odyseusz wyruszył dalej, udzieliła mu niezbędnej rady i pomocy. Jedną z rzeczy, które Madeline Miller zrobiła, to wydobywa pierwotną złożoność Kirke, która została gdzieś utracona. Tak wiele kobiet w mitologii przedstawiono dwuwymiarowo.

            O nimfie Kirke po raz pierwszy wspomniał Homer w swojej „Odysei”. Jej rodzicami był bóg Słońca Helios oraz jedna z Okeanid- morskich boginek; siostrą- Pazyfae; siostrzeńcem Minotaur z Krety. Uważa się ją za pierwszą czarownicę w literaturze zachodniej. Na wyspie Ajaja, którą zamieszkiwała po wygnaniu, czas upływał jej na przygotowywaniu wywarów i opracowywaniu zaklęć; trzymała tam także oswojone dzikie zwierzęta, miała swoje pierwsze prywatne ZOO. Tę spokojną egzystencję w odosobnieniu raz po raz przerywały wizyty nieproszonych gości, w tym rozbitków pod przywództwem Odyseusza, wracających spod Troi. Za panoszenie się zostali przez czarodziejkę surowo ukarani- Kirke zamieniła ich w wieprze. Z Odyseuszem, który pozostał na wyspie przez rok, połączył ją romans. Jego owocem był syn Telegonos. Kiedy król Itaki postanowił opuścić Ajaję, Kirke wspaniałomyślnie udzieliła mu licznych rad, jak uniknąć morskich potworów i bezpiecznie kontynuować podróż do domu. Miała romans z Hermesem, posłańcem greckich bogów i Dedalem. U Homera postać Kirke, choć epizodyczna, jest skomplikowana i pełnokrwista: niebezpieczna, dumna, ale zarazem szczodra i łaskawa. U Madeline Miller Kirke jest kobietą, której nie rozumieją mężczyźni ani kobiety, jest kobietą, która stara się iść za własnymi pragnieniami, kibicujemy jej i poznajemy „duszę” kobiety. Wszystkie tworzone przez autorkę postacie są w pełni ludzkie, z własnymi pragnieniami, nadziejami, marzeniami i lękami. Nawet ci, którzy są nikczemni, powinni zostać zrozumiani. Poprzez książkę jesteśmy w stanie pojąć ich punkt widzenia, nawet, jeśli się z nimi nie zgadzamy.

            Starożytna mitologia jest bogatym źródłem wiedzy o ludzkiej duszy. Bo przecież postać Kirke symbolizuje to, co nam ludziom współczesnym też jest bliskie: Kirke była rodzinnym wyrzutkiem, porzuconą kochanką, zmęczoną matką i spełnioną żoną. Pokazała jak pogardę i lekceważenie otoczenia przekuć w pewność siebie. Mitologia jest też opowieścią o ludzkiej „nostalgii”, to starożytne greckie słowo oznaczające tęsknotę za domem, za ojczyzną znane jest także ludziom współczesnym. To wokół tego zjawiska zbudowana jest cała „Odyseja”. Podobnie jak w przypadku innych mitologicznych historii, mamy tu do czynienia z ponadczasową prawdą o ludzkiej naturze: każdy z nas- tak jak Odyseusz za Itaką- tęskni czasem do czegoś, co znał, co było mu bliskie. Powodem, dla którego sięgamy do antycznych historii, jest, zatem zarówno pragnienie powrotu do czegoś, co kiedyś ukochaliśmy, jak i możliwość lepszego poznania siebie. Poza wszystkim mity są po prostu świetnymi historiami- jest w nich pasja, przygoda, ekscytacja, są tragedie i wzruszenia.

              Przyjrzyjmy się historii Kirke. Już Zygmunt Freud powiedział: „Po trzydziestu latach badań nad duszą kobiety nie potrafię odpowiedzieć na pytanie, czego pragnie kobieta”. Można powiedzieć, że Kirke to kobieta o skomplikowanej naturze. Jeżeli dobrze wczytamy się w książkę Madeline Miller to zauważymy, że Kirke pochodzi z dysfunkcyjnej rodziny- jak do pewnego stopnia, my wszyscy, bo przecież żadna rodzina nie jest idealna. Kirke musi się od niej odciąć, aby odnaleźć samą siebie. Starożytni greccy bogowie to przecież, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, socjopatyczne i narcystyczne osobowości. Są okrutni, skupieni wyłącznie na sobie, pozbawieni poczucia humoru na swój temat, drażliwi i obrażalscy. Kirke wychowuje się w poczuciu wyobcowania wśród własnych krewnych, jednak nie potrafi zrozumieć, dlaczego tak się dzieje. Dopiero opuszczenie najbliższych- coś jak wyprowadzka z domu rodzinnego- pokazuje jej, co w relacjach z nimi było niezdrowe. To bardzo często scenariusz naszego dorastania, nic dziwnego, dzieciństwo jest, bowiem czymś na kształt wyspy. Kiedy jesteś dzieckiem, wydaje ci się, że twoja rodzina to cały świat. Widzisz tylko swoich najbliższych i zakładasz, że wszyscy ludzie są do nich podobni. Kiedy wypływasz na szersze wody i poznajesz innych ludzi, zdajesz sobie sprawę, że może być inaczej, że twoi rodzice i rodzeństwo mogą być pod wieloma względami różni od nowo spotkanych osób, zarówno lepsi, jak i gorsi. Jeden z najważniejszych elementów dorastania to umieć spojrzeć na swoją rodzinę z nowej perspektywy, z dystansem.

 Po spotkaniu Kirke z Prometeuszem bohaterka książki dowiaduje się, czym jest śmiertelność, że w ogóle istnieje coś takiego jak śmierć. Ważny aspekt dojrzewania człowieka, uświadomienie sobie przemijalności. Prometeusz wyjaśnia jej, że każdy człowiek jest inny, że ludzkość łączy jedynie śmierć. Bogowie nie potrafią tego zrozumieć. Ciała śmiertelnych rozsypują się i mieszają z ziemią. Dusze zmieniają się w lodowaty dym i ulatują w podziemia. Tam niczego nie jedzą, nie piją i nie czują. Wszystko, po co sięgają, wymyka się ich dłoniom. Kiedy zabrano Prometeusza na szczyt Kaukazu i przykuto do skały szybko o nim zapomniano. Nie minął miesiąc, a temat jego kaźni zniknął z ust bogów. Nowym „newsem” niemal jak ze współczesnych tabloidów była plotka o pewnej driadzie, która ugodziła jedną z Charyt szpilką do włosów oraz „news” o stryju Kirke Boreaszu i bogu z Olimpu Apollu, którzy zakochali się w tym samym młodzieńcu. Katusze Prometeusza stały się „zimnym” faktem medialnym, zostały zmarginalizowane. Kirke poznała także Hermesa posłańca greckich bogów. Miała z nim romans, ale łączyła ją z nim także przyjaźń. Lubił jej cięte odpowiedzi i pytał tylko z ciekawości, poszukiwanie słabych punktów innych istot było w jego naturze. Chciał wiedzieć, jak bardzo jest w nim zadurzona. Prowadzili dniami i wieczorami wspólne rozmowy, za które odwdzięczał się wiadomościami ze świata bogów i ludzi. Podróżując, zaglądał do każdego zakątka świata i zbierał plotki. Wiedział, na których ucztach pito i ucztowano i kto, z kim ma romans. W takich oto warunkach dostarczali sobie nawzajem rozkoszy. W dzisiejszym czasach moglibyśmy powiedzieć, że łączyła ich przyjaźń i przyjacielski seks. Pewnego dnia uświadomił jej ważną prawdę, a mianowicie, że szczęśliwy człowiek jest zbyt zajęty swoim życiem, żeby biegać przed boskie ołtarze. Uważa, że nie ma żadnych zobowiązań. Ale kiedy bogowie zrobią z takiego „kupę nieszczęścia”, zabiją mu żonę, okaleczą dzieci, a na pewno się odezwie i stanie przed obliczem bogów. Miesiącami będzie głodził rodzinę, żeby kupić śnieżnobiałe roczne cielę. Jeśli będzie go na to stać, zarżnie całe stado i złoży w ofierze, bo „Potwory to dobrodziejstwa dla bogów”. Kirke była też świadkiem narodzin Minotaura. Kiedy Pazyfae wyszła za Minosa, Kreta była najbogatszym i najsławniejszym z królestw. Jednakże od pewnego czasu codziennie powstawały nowe wspaniałe, konkurencyjne miasta: w Mykenach, Troi, Anatolii, Babilonie. Poza tym jeden z jej braci nauczył się ożywiać umarłych, drugi ujarzmiać smoki, a siostra przemieniła Scyllę. Nikt nie mówił o Pazyfae. Teraz nagle znów sprawiła, że jej blaknąca gwiazda rozbłysła. Cały świat opowiadał historię o królowej z Krety, matce wielkiego, mięsożernego byka Minotaura. 

            Historię Kirke, jak wszystkie inne mity, można czytać na wiele różnych sposobów i każdy klucz jest właściwy. Ja widzę tę opowieść następująco: Kirke przychodzi na świat, mając bardzo niewielki wpływ na własny los. Nie może zupełnie przekształcić swojego życia- dlatego wiele lat spędza w samotności i bólu- ale może nauczyć się panować nad jak największą liczbą jego elementów. Może też nauczyć się kontrolować swoje reakcje na świat, a to już bardzo dużo. Jest to cecha dojrzałego człowieka. Kirke to bardzo uczciwa, sumienna, szczera postać. Przeżywa wszystko głęboko i rzeczywiście instynktownie chciałaby pomagać innym. Częścią jej życia, w którym odkrywamy siebie, jest właśnie znalezienie równowagi. Między tym impulsem życia dla innych- czy może empatią, jedną z najpiękniejszych ludzkich cech, a której brak bogom- a ochroną samej siebie musi istnieć równowaga. Pod koniec książki odkrywa, jak pozostać kobietą o otwartym sercu, ale nie ufać każdemu bez wyjątku- czego często uczone są kobiety.

            Mit o Kirke można rozumieć, jako jeden z archetypowych obrazów kobiecego stawania się. Jej matka była tylko jedną spośród wielu kochanek ojca, w dzisiejszym świecie mogłoby to oznaczać, że dorastająca Kirke za obraz mężczyzny miała nie prawdziwego człowieka, a jedynie projekcję negatywnego Animusa matki. Zaowocowało to niechęcią córki do świata mężczyzn. Wybrała drogę samotniczki. Odwiedzających jej wyspę upajała i zamieniała w dzikie zwierzęta, które broniły jej domu. Podobnie jak kobieta, która wie, czego chce, ale jest zamknięta na relacje, posługuje się zwierzęcymi, łatwymi dla niej do zaklinania aspektami męskości. Pragnie zapewnić sobie bezpieczeństwo i spokój, a jednocześnie nie musi wychodzić z duchowej samotności. Gdy na wyspę Kirke zawędrowali żeglarze Odysa, zamieniła ich w świnie. Z ust kobiet rozczarowanych kontaktami z płcią przeciwna usłyszeć można często: „wszyscy mężczyźni to świnie”. Zwykle ma to znaczyć, że rządzi nimi niekontrolowana zwierzęca seksualność, a kobiety postrzegają wyłącznie, jako seksualne obiekty. Kirke wydaje się pozbawiona wiary w to, że ze spotkania z mężczyzną może wynikać cokolwiek dobrego, i żyje w sposób, który uważa za samowystarczalny. Większość mężczyzn ma słuszne powody, by się jej obawiać- tych zagubionych, niewtajemniczonych mężczyzn przeraża myśl o kobiecej mocy. Jednak, jak pisał Jung, to, co głęboko nieświadome, przejawia się pod postacią losu. Los zaś na drodze Kirke postawił Odyseusza. Dba o niego sama Atena, a więc Mądrość; jak radzić sobie z czarownicą, uczy go zaś opiekun tej dziedziny, Hermes. Tak przygotowany, samoświadomy mężczyzna nie pozwoli zaklęciom starożytnej femme fatale pozbawić się męskości. Hermes jest także bogiem inteligencji, ta zaś niezbędna jest mężczyźnie, który chce mieć nadzieję wyjść cało ze spotkania z silną kobietą.

            Odyseusz i Kirke mogą stać się dla siebie partnerami w transformacji. Ona nie może go obezwładnić, a on okazuje się dla niej wystarczająco interesujący, by zechciała, choć na trochę wyjść ze swojej roli i samotności. W całej swej niezależności Kirke potrzebuje przecież zewnętrznych bodźców, aby móc się rozwijać. Odyseusz zaś, dzięki tej relacji, nauczył się, jak przeżyć na morzu, (czyli w ludzkiej przeprawie przez wody nieświadomości, a szerzej – w życiu). Mają szansę na znalezienie wspólnej płaszczyzny, a fakt, że Odyseusz jest w podróży, uczy Kirke ważnej rzeczy o relacjach: po pierwsze, że mają one sens, po drugie, że, podobnie jak życie, płyną. Kirke zyskuje kompana, któremu dała się poznać, on zaś ani nie zamienił się w świnię, ani nie uciekł. Dzięki temu nasza bohaterka może wyjść z cienia rzuconego na nią przez tego, który powinien być cienia przeciwieństwem- przez jej ojca, Słońce. Kirke ukazuje wiele aspektów kobiecości. Podobnie jak Odyseusz, jest w ciągłej podróży, tyle, że wewnętrznej. Reprezentuje zarówno głębię kobiecej mocy, jej bliskość z naturą i umysłem nieświadomym, jak i okrucieństwo będące rezultatem zranienia. Ukazuje zdolność do czerpania siły z wnętrza, mądrość i wiedzę o tym, co ukryte, moc kontemplacyjnej samotności, ale także otwartość na transformację i rozwój wewnętrzny.  

            Madeline Miller w książce „Kirke” pokazuje też inne kobiety bohaterki, które mierzą się z seksizmem, gnębieniem i ograniczeniami, ale radzą sobie inaczej niż główna bohaterka Kirke: albo wiążą się z posiadającym władzę mężczyzną, albo stają się równie okrutne. Czytając książkę mamy dla nich jednak dużo współczucia, nawet, jeśli bywają niemoralne, jak Pazyfae, siostra Kirke – jest cyniczna, bezwzględna, ale ją rozumiemy: używa mocy, by zdobyć niezależność i poczucie bezpieczeństwa. Spółkuje z bykiem i rodzi potwora, który wymaga ofiar w ludziach, – ale dzięki temu ludzie się jej boją. Ma władzę. Kirke może sobie pozwolić na bycie niezależną i silną, a przy tym moralną jednostką, także, dlatego, że mieszka sama na odległej wyspie. Ale jeśli kobieta nie chce być samotna, chce żyć w świecie, w którym nie będzie pionkiem, to, co musi zrobić? Jaka jest cena niezależności? Co musi poświęcić? Pazyfae poświęca duszę. Zresztą greckie społeczeństwo ograniczało nie tylko kobiety – cierpieli również mężczyźni, którzy chcieli wyjść poza tradycyjne męskie role. Telemach, syn Odyseusza i Penelopy, też się z tym zmaga. Nie chce być jak ojciec, nie chce być bohaterem w klasycznym sensie. Uznaje, że sława nie jest warta rzeczy, które musi zrobić, by ją zdobyć. Kirke jest pierwszą kobietą, która nie chciała być posłuszna. W mitologii jest kilka podobnych do niej. Medea, zakochana w Jazonie, sprzeciwia się ojcu i pomaga ukochanemu zdobyć złote runo, a gdy ten ją zdradza, zabija ich wspólne dzieci i ucieka na złotym rydwanie. Klitajmestra razem z kochankiem morduje męża. Cała trójka to postacie, które nie zachowują się tak, jak według mężczyzn powinny. Mają władzę, są niezależne i robią, co chcą.

            Pod wieloma względami Kirke jest boginią przemiany. W książce Madeline Miller przechodzi istną transformację, szczególnie, jeśli spojrzymy na jej dzieciństwo, a później na zakończenie książki. Odyseusz miał swoją męską podróż, Kirke ma swoją podróż, podróż kobiety, która godzi się ze sobą i ze światem. Mówi się, że ludzie tak naprawdę się nie zmieniają- można pokusić się o stwierdzenie, że zmieniają się tylko ci, którzy potrafią uruchomić swoją ukrytą dojrzałość emocjonalną. Nasze umysły są bardzo plastyczne, co pozwala nam na „modelowanie” psychiki w taki sposób, że odrzucając wszelkie systemy obronne zaczynamy widzieć siebie i świat w naprawdę dojrzały sposób. Świetnie napisana książka, nie tylko dla wielbicieli mitów greckich. Ta książka długo królowała na światowych listach bestselerów. Opowieść o kobiecie, która choć urodzona wśród bogów, długo musiała walczyć o swoje. Popełniała błędy, tak jak popełnia je każdy, kto jest uczciwym człowiekiem, żyjącym naprawdę. Uczenie się na błędach, wykazywanie się elastycznością i umiejętnością zmiany to bardzo ważna życiowa sprawność. Oczywiście fakt, że Kirke ma tysiąc lat, jest tu bardzo pomocny.