Ballada o wzgardliwym wisielcu oraz dwie gawędy styczniowe

 

„Ballada o wzgardliwym wisielcu oraz dwie gawędy styczniowe”

Stanisław Rembek

Autor/ (ur. 6 lipca 1901 w Łodzi, zm. 21 marca 1985 w Warszawie, urodzony, jako Ehrenberg) – polski pisarz, nauczyciel, działacz konspiracyjny. Lata 1919-1921 spędził w wojsku, z czego znaczną część, jako żołnierz frontowy podczas wojny polsko-bolszewickiej. Debiutował w 1922 roku powieścią odcinkową dla młodzieży. W latach 1934-38 pracował, jako nauczyciel w Radomiu i Piotrkowie Trybunalskim. Uczestnik obrony Warszawy, współpracownik prasy konspiracyjnej, nauczyciel w tajnym nauczaniu. Po wojnie mieszkał w Piotrkowie i w Warszawie. Zepchnięty na margines życia literackiego współpracował z Instytutem Wydawniczym PAX. Po 1956 roku przez jakiś czas publikował w „Kierunkach".

Tytuł oryginału/ pl „Ballada o wzgardliwym wisielcu oraz dwie gawędy styczniowe”.

Tematyka/ Barwna i wciągająca opowieść Stanisława Rembeka o powstaniu styczniowym to nie tylko działający na wyobraźnię zapis walk powstańczych. To scena, na której rozgrywają się odwieczne ludzkie dramaty zdrada, niewierność, przypadek, przeznaczenie. Jest nią przedstawienie z jednej strony bezgranicznego poświęcenia powstańców styczniowych, ich umiłowania wolności, z drugiej zaś zaprzaństwa części rodaków, którzy wysługując się okupantom przyczynili się w jakiejś mierze do upadku narodowego zrywu. Po jasnej stronie mocy stoi ppłk Jan Markowski (autentyczna postać dowódcy Sandomierskiej Dywizji), a po ciemnej dowódca rosyjskiego szwadronu rotmistrz Jan Dobrowolski. Pozycję bezstronnego obserwatora zajmuje narrator, czyli młody rosyjski arystokrata porucznik Fiodor Jeremin, który bierze udział w tłumieniu powstania wyłącznie z powodu zawiedzionej miłości. Nie jest ani urodzonym żołnierzem, ani tym bardziej Polakożercą. Patrzy na powstanie przez pryzmat swojego nowoczesnego humanitaryzmu. Na podstawie jego wizji powstania styczniowego Juliusz Machulski nakręcił znakomity film pt. „Szwadron”.

Główny motyw/ Historia rosyjskiego szwadronu dragonów, który pacyfikuje powstanie styczniowe w 1863 roku. Młody arystokrata Jeremin, odrzucony przez ukochaną dziewczynę, zaciąga się do armii i wyrusza do Polski. Dowódca szwadronu Dobrowolski, Polak w służbie rosyjskiej, odznacza się wyjątkowym okrucieństwem i cynizmem, co przeraża młodzieńca z dobrego domu. Jeremin sprawdza się jako żołnierz, ale coraz mniej wierzy w słuszność sprawy.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Przyznanie się do winy nie stanowi jeszcze dowodu”.

„Dlaczegóż to tak rzadko w dziejach władzę dostaje się do rąk rozsądnych?...”.

„Platon radził, żeby poetów w ogóle usuwać z państwa, a my w ich ręce oddaliśmy losy naszej ojczyzny”.

„(…) biada ludziom, którzy nie mają nic prócz rąk do pracy, nikt nie pomoże”.

„Sumienie – to pamięć, a pamięć – to świadomość. Bez świadomości, a więc bez sumienia nie byłoby człowieka”.

„Wiadomo, że kobiety mają swoją własną logikę”.

„Iluż to ludzi zdoła poznać człowiek, który przeżył blisko pół wieku!”.

„Istotnie, wszystko co żyje, ma na celu własną tylko korzyść i płynące z niej chwilowe zadowolenie”.

„Tę receptę [ kula] zachowaj dla cara. A dla ciebie – spacer. Pamiętaj!”.

„Dwie są tylko cechy człowieka godne szacunku: rozum i odwaga. Odwaga wobec śmierci, wobec myśli, wobec wszystkiego, co świat nam ukazuje”.

„W dziedzinie psychicznej kłamstwo i oszustwo jest jeszcze łatwiejsze i wskutek tego częstsze niż w świecie materialnym”.

„Każdy człowiek rządzi się tylko własnym interesem i dlatego nigdy nie mówi prawdy, przynajmniej o sobie”.

„Człowiek, najbardziej nawet obłudny bywa jednak szczery wtedy, gdy chodzi o najistotniejsze podstawy jego bytu, doczesnego i wiecznego, o zdrowie ciała i o duszę nieśmiertelną. Nie będzie kłamał wobec lekarza i wobec spowiednika”.

„Szał miłości i namiętne porywy u kobiety, wbrew wszelkim pozorom, nigdy nie są ślepe”.

„Tak już jest świat urządzony, że wszystko w nim opiera się na złudzie i kłamstwie”.

„Kobieta nie po to przychodzi w bieliźnie do łoża mężczyzny, nawet własnego męża, by z nim omawiać ważne sprawy”.

„W końcu miłość i rozkosz są tylko zabawą, a więc dobrowolnym oszukiwaniem się jak każda zabawa i zrodzona z niej sztuka”.

„Żadna stanowczo kobieta nie może mieć wyobrażenia, jak trudno jest zostać mężczyzną”.

„Gdy się ma siedemnaście lat, trudno jest uwierzyć w możliwość własnej śmierci”.

„(…) do czynów okrutnych najbardziej są skłonni w olbrzymiej większości ludzie o niskim stanie umysłu”.

„(…) wszelkie wojny wywołują, czasami mimowolnie, okrutnicy, a toczą je młodzieńcy, którzy zawsze chętnie zabijają innych młodych samców, zwłaszcza gdy im wyjaśnić, że czynią to w obronie ognisk domowych i zagrożonych bezbronnych kobiet”.

„Nawet na wojnie nie ma chyba nic bardziej przejmującego nad widok gorejącego domu mieszkalnego, którego nikt nie ratuje”.

„Wszystkie narody są do siebie podobne, tak jak wszyscy ludzie, a nawet o wiele więcej. Ich chwilowy charakter kształtuje się zależnie od warunków, w jakich się przypadkowo znaleźli”.

„Pierwsza miłość ma to do siebie, że składa się z samych złudzeń”.

„Byłem już w tym wieku, że nieraz zastanawiałem się, po co właściwie Bóg zamknął świadomość ludzką w słabym i znikomym ciele, pośród wrogiemu człowiekowi świata, obdarzając go jedynie słabymi zmysłami: wzrokiem, którym nie dorównywa ptakom, słuchem o ileż mniej czułym niż u konia czy kota, powonieniem tak mało wrażliwym w porównaniu z psim…”.

„Jest chyba rzeczą powszechnie wiadomą, że ze wszystkiego rodzaju ludzi jedynie rewolucjoniści odznaczają się całkowitym brakiem poczucia humoru”.

„Wiem tylko, że wszystkie kobiety są zagadkami, które znajdują rozwiązanie tylko w razie  szczęśliwego zamążpójścia”.

„Znowu śmierć. Co prawda, kto nie lubi jej widoku, ten pod żadnym pozorem nie powinien przez całe życie chadzać na jakąkolwiek wojnę. Czy wielką, czy małą, czy kolonialną, czy górską, czy morską – wszystko jedno. Na żadną”.

„Według zasady Hipokratesa: czego nie leczy woda, zioła ani ogień – to uleczy nóż. >Trzeba wrzód przeciąć!<”.

„Każdy może się pomylić. Sam Napoleon też popełniał błędy”.

„My obaj jako wojskowi i tak wiemy, że Polska upadła jedynie z własnej winy. Każdy naród traci swą niepodległość tylko z jednego powodu. Jest nią słabość”.

„Podobno za każdym lwem ciągnie zawsze zgraja szakali i hien”.

               Henry Kissinger, amerykański sekretarz stanu w XX wieku, w swojej pierwszej książce „A World Restored” napisał, że historia jest pamięcią państw. Trzeba by mu zadać pytanie: jaka historia, czyja pamięć i których państw? Wiemy też, że historia nie jest czarno-biała; rzadko trafiają się ludzie ze spiżu. Inna sprawa, że choroba narodowego narcyzmu dotyka okresowo wszystkie europejskie nacje – o pozaeuropejskich nie wspominając. Żaden kraj nie jest pozbawiony tego rodzaju namiętności. Różnice w sposobie ich przeżywania określone są przez stopień nagromadzenia przemyślanych, poddanych wolnej i demokratycznej dyskusji doświadczeń. Dlaczego więc historia budzi tak potężne uczucia? I na czym miałaby polegać owa „głębsza refleksja”, która pozwala porzucić na moment perspektywę narodowego narcyzmu? Trzeba zacząć od kwestii tożsamości. Potrzeba jej posiadania jest zapewne nieuchronną ludzką słabością, trudno bowiem funkcjonować człowiekowi, który nie potrafi się zdefiniować jako „ktoś”. Tożsamości zaś są na różne sposoby wspólnotowe. Jednak to, jak się definiuje te wspólnoty, jest kwestią negocjacji i procesu konstruowania. Wspólnota może być wspólnotą języka, religii, domniemanych cech biologicznych, ale też zawodu, pracy, sytuacji społecznej czy poglądów. Najszersza wydaje mi się wspólnota losu, której praktyczną realizację stanowi demokratyczna wspólnota polityczna. Ta, w której urzeczywistnia się wolność. Zmienił się klimat społeczny. Dziesięć lat temu zwykłych ludzi nie podniecała historia, a teraz stała się tak ważna. Dlaczego? Tego nie jestem w stanie powiedzieć. Dobre pytanie do psychologa społecznego. W naszej tradycji są dwa alternatywne sposoby patrzenia na Polskę i polskość. Jedna to tradycja nacjonalistyczna: emocjonalna i egocentryczna.

            Aby dobrze wczuć się w temat książki Stanisława Rembeka „Ballada o wzgardliwym wisielcu” należy sobie przypomnieć kilka faktów z historii Polski, których nie dowiemy się z telewizji ani z książek do lekcji historii. Na przykład temat „Chrztu Polski”. Chrzest przyjął wówczas władca - i to nie państwa, a plemienia Polan. Mieszko I nie był i nie czuł się Polakiem, nie było też wtedy Polski. Było to wydarzenie ważne dla konkretnej osoby, jej zaufanych i poddanych, dla niedużego regionu. Dopiero wiele wieków później wspomnienie tej uroczystości stało się istotne dla tych, którzy zaczęli szukać korzeni Polski i polskości. Stała się dla nich ważnym mitem założycielskim, nie ma jednak nic wspólnego z prawdą historyczną. Wolimy książki Henryka Sienkiewicza i jasny podział na dobrych i złych. Sienkiewicza, który bardzo sprytnie ominął między „Potopem” a „Panem Wołodyjowskim” 10 bardzo kłopotliwych lat, w tym na przykład bitwę pod Mątwami w 1666 r. Rokoszanie Lubomirskiego wymordowali wtedy na oczach wojsk królewskich, stojących po drugiej stronie Noteci, cały przyczółek polskich wojsk, który się poddał do niewoli. 3 tys. ludzi zostało z zimną krwią zamordowanych. To była egzekucja dokonana przez Polaków na Polakach. Opowieść, która nie pasuje do roli „świetlanych ofiar”. Albo jeden z najważniejszych „patriotycznych” wątków. Sobieski i bitwa pod Wiedniem. Sobieski niepotrzebnie pojechał bronić Austrii przed Turkami, ale skąd mógł wiedzieć, że za sto lat Austria weźmie udział w rozbiorach Polski? Pokonał Turków, którzy nam nie zagrażali, w obronie Habsburgów, którzy mieli stać się naszym wrogiem. Czy przeciętny uczeń ma świadomość takich paradoksów? A przecież często takich właśnie wyborów dokonujemy. Polacy zdecydowanie za mało znają własną historię, chociaż politycy mają jej pełne usta. Jesteśmy strasznie łasi na te bajki o wielkości, a mało wnikliwi, jeśli chodzi o to, co z tego wynikło. I tak będzie, jeśli elity nam nie wyjaśnią historii. Inna rzecz, że często nawet to, co jest napisane, czytamy przez filtr bogoojczyźniany. Popatrzmy na „Placówkę” Bolesława Prusa, którą większość czytelników pamięta z podstawówki – przypominamy sobie  Ślimaka, o którym uczono pokolenia Polaków, że to taki fantastyczny gość, patriota. Polak przywiązany gorącą miłością do ziemi ojczystej. Powieść miała być metaforą patriotycznych uczuć. I co odkryjemy? Że Prus napisał coś zgoła przeciwnego: Ślimak to zakapior, który nie chciał się rozwijać. „Jest dobrze tak, jak jest” – to jego motto życiowe. Przyjechali niemieccy koloniści i ogrodzili rzeczkę, żeby żadne ich dziecko tam się nie utopiło, ale Ślimak oczywiście tego nie zrobił. I gdy mu się syn utopił, miał pretensje do Boga, że go ukarał. I zajął się dociekaniem, za co ta kara. Tym bardziej, że „…Ślimak kilka razy wyciągał rękę po siekierę, żeby zbudować ogrodzenie, ale czy to ręka była za krótka, czy siekiera za daleko leżała?” – pisze prześmiewczo Bolesław Prus. Cofnijmy się jeszcze dalej wstecz do bitwy pod Grunwaldem. Starły się tam dwie wizje chrześcijaństwa, a nie jak nas uczono Polacy i Niemcy. Po stronie Krzyżaków walczyli też Piastowie, a jeden z dowódców Zakonu, który dowodził chorągwią chełmińską nosił nazwisko Janusz Olszewski. Po stronie polskiej byli Litwini, Żmudzini i Tatarzy. Czyli była to wojna dwóch porządków chrześcijaństwa ówczesnej Europy: męskiego i żeńskiego. Po jednej stronie chrystocentryczna wizja (Krzyżacy śpiewali „Chrystus zmartwychwstał”), a naprzeciwko stały wojska polskie, z wizją chrześcijaństwa żeńskiego, które śpiewały „Bogurodzicę”. Z politycznego punktu widzenia granica Polska z Zakonem była przez wieki najbezpieczniejsza. Ale co nie robi propaganda… Pamiętajmy, że czarno-biała wizja świata przynosi więcej krzywd i zła niż dobra. Nasi są zawsze dobrzy, Niemcy są zawsze źli, jednak należy pamiętać, że na tronie polskim zasiadywali też i Niemcy. Nie zapominajmy także, że wielu Niemców się spolonizowało, czego dowodem są takie ważne nazwiska w historii Polski jak: gen. Franciszek Kleeberg, gen. Tadeusz Kutrzeba, etnograf Oskar Kolberg czy poeta Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

                       Książka Stanisława Rembeka zatytułowana „Ballada o wzgardliwym wisielcu i dwie gawędy styczniowe” składa się z trzech opowiadań i przedstawia powstanie styczniowe z punktu widzenia kilku różnych postaci, odnosząc się w ten sposób do rozmaitych postaw ludzkich wobec spraw narodowych i wyznawanych przez siebie zasad. Pierwsze opowiadanie, czyli „Ballada o wzgardliwym wisielcu”, przedstawia losy Aleksandra Kamińskiego, konspiranta pełniącego jednocześnie funkcję predykatora rosyjskiego wysłannika Rządu Narodowego. Podwójna lojalność wywołuje w nim rozterki wewnętrzne, które wiążą się z wykonaniem rozkazu zabicia niewinnego powstańca, co zostało zlecone jednocześnie zarówno przez stronę polską, jak i rosyjską. Ma postawić w stan oskarżenia niejakiego Juliana Chodakowskiego. Młodzieniec został aresztowany na miejscu zamordowania wysokiego funkcjonariusza rosyjskiego i ma zostać skazany i stracony na podstawie fałszywych dowodów, ponieważ jest to wszystkim na rękę. Ostatecznie w Kamińskim wygrywa sumienie i decyduje się on zachować przy życiu powstańca. Bohater tego opowiadania zadaje sobie pytanie: „A cóż to jest ojczyzna? Przecież to nie jest ziemia, lasy, kopalnie, miasta, rzeki… To jest tylko naród, czyli ludzie: wieśniacy, uprawiający rolę; górnicy, wydobywający węgiel i wszelkie kruszce; robotnicy, przetwarzający surowce na produkty; to są uczeni, politycy, wodzowie, artyści, wszyscy ludzie twórczej pracy, ale nade wszystko tacy, których się czci, jak Kopernik, Frycz Modrzewski, Skarga, Kościuszko, Dąbrowski, Józef Poniatowski, Mickiewicz, Słowacki, Chopin… Nie należą do narodu osobnicy bez czci i sumienia, przestępcy i nikczemnicy. Nie można zasługiwać się ojczyzną przez podłe i zbrodnicze czyny…”. I w tym miejscu możemy polemizować ze słowami Aleksandra Kamińskiego, ponieważ ludzie źli, nikczemni też należą do narodu. W każdym bowiem państwie i w każdym narodzie są ludzie dobrzy i źli, prawi i nikczemni - tak zawsze było i zawsze będzie. Jest to oczywiste. Bo jeśli naród jest jedną wielką „rodziną” to nie można powiedzieć, że ktoś przestał należeć do rodziny, bo jego czyny są haniebne. Nadal należy do swojej wspólnoty, a o jego podłych czynach należy mówić i powinno się je potępiać. W dwóch kolejnych opowiadaniach potyczki i bitwy widzimy z perspektywy syna carskiego generała, którego – podobnie jak i innych bohaterów - poraża straszliwy, niszczycielski żywioł. O ile jednak podczas wojny daje się rozpoznać dwie strony, to powstanie wydaje się z tego punktu widzenia o wiele straszniejsze: jako nie dający się zażegnać okrutny konflikt, który eksploduje nagle, nieoczekiwanie, krzyżując się z banalnymi, a nawet śmiesznymi sytuacjami codziennego życia. Niejednoznacznymi postaciami są również inni bohaterowie, jak chociażby dwóch rozmówców jednej z gawędy – Polak i Rosjanin dyskutujący o powstaniu. Z ich wypowiedzi wyłania się obraz bez sensu styczniowego zrywu oraz brutalności, jaka wówczas istniała na okupowanych ziemiach polskich. „Ballada o wzgardliwym wisielcu i dwie gawędy styczniowe” przedstawia powstanie styczniowe jako wydarzenie skazane na klęskę, którego porażka wynikała z dużej liczby polskich zdrajców wśród najwyższych warstw społecznych i traktowania chłopów niemal jak mięso armatnie. Z kolei sami Polacy jawią się jako nieprzekonani i niegotowi do walki, bierni, a często nawet przeszkadzający w zorganizowaniu skutecznego zrywu. Powstańcy ulegają w tym dziele deheroizacji, a samo powstanie jest zaprezentowane z krytycznego punktu widzenia. Wszystko to składa się na pesymistyczny i nad wyraz niejednoznaczny obraz powstania styczniowego.

            Tu dotykamy czegoś, co jest prawdziwą historią. Opowieść o dylematach, osobistej tragedii oficera i człowieka. Czy my możemy go oceniać? Albo potępiać? Co nas urzeka w książce Rembeka? Perspektywa, z jakiej Rembek powstanie opisał. Beznadziejna, heroiczna walka powstańców, zderzona z bestialstwem katów, w oczach młodego Rosjanina Fiodora Maksymowicza, który do carskiej armii zgłosił się na ochotnika, by zaimponować ukochanej, urasta do wymiarów krwawego obłędu. W szwadronie służy również wyróżniający się niebywałym okrucieństwem wobec miejscowej ludności Polak, rotmistrz Jan Dobrowolski. Rosjanin nie rozumie determinacji powstańców, ale tym bardziej sympatii jego nie wzbudzają czyny Dobrowolskiego. Krwawy spektakl, w którym przyszło mu uczestniczyć, pokazuje jak łatwo przekroczyć granicę między katem i ofiarą i jak łatwo pogubić się w chaosie wojny. Patrol rosyjski chwyta młodego Żyda, Symchę. Dobrowolski, przekonany, że Symcha jest powstańczym łącznikiem, każe go powiesić mimo protestów innych oficerów. Jeremin głęboko przeżywa egzekucję. Kiedy Kozacy przynoszą na miejsce egzekucji drabinę i krzyż i na oczach skazańca zaplatają sznur aby go powiesić Jeremin sam sobie zadał pytanie: „Do dziś nie mogę pojąć, dlaczego ludzie przy legalnym uśmiercaniu bliźnich chcą mieć zawsze wizerunek umęczonego za ich grzechy Zbawiciela. Czy jest to tylko jedna z masek, jakie zawsze przywdziewa okrucieństwo, czy też chęć poniżenia i wyszydzenia wszystkiego, co wzniosłe i święte?”. Kiedy młody Żyd Symcha Feinduft przestał istnieć, Jan Dobrowolski powiedział: „Dziura w niebie się nie zrobi”. Nieprawda! W świecie zjawisk młodego oficera Fiodora Maksymowicza wytworzyła się przeraźliwa nieznośna pustka. Dlaczego tak łatwo zgładzić człowieka? I dlaczego nic już po nim nie zostaje, nic z tego, co myślał i mówił? Dlaczego nawet najwyższe poświęcenie ginie bez celu bez echa?  Widzi brutalność Kozaków pacyfikujących wsie i zaczyna współczuć walczącym Polakom. Z drugiej strony oficer zauważa waśnie wśród samych Polaków. „Polscy wielmoże zdradzili swój naród niby to >z przekonań<, a właściwie z chęci wywyższenia się. I chyba nie ma na świecie kraju, który by czcił zdrajców, chociażby sam z nich odnosił korzyści. (…) Co do reszty narodu, to jest on wychowany w takiej służalczości, o jakiej gdzie indziej nie ma się po prostu pojęcia. Rosjanin służy carowi, Anglik – królowi, Francuz – wolności. Nawet zażarty republikanin ze Stanów Zjednoczonych służy dobru całego narodu, które spodziewa się osiągnąć przez zwycięstwo swojego stronnictwa. Jedynie Polak nigdy nie służy ojczyźnie czy jej władzy naczelnej bezpośrednio. (…) Stale głoszoną zasadą jest trzymanie się >pańskiej klamki<, choćby ten pan był jawnym zdrajcą. Bo opinia w Polsce nigdy nie potępia bezwzględnie przejścia na stronę wroga. Ściga tylko ze szczególną zaciekłością >niewdzięczność<, nawet wobec pana, który wypowiedział się przeciwko ojczyźnie” – oto jakie gorzkie słowa padają na kartach tej książki. 

     Powstanie styczniowe było dla Stanisława Rembeka wciąż żywe, a metody prowadzenia wojny poznał na froncie jako żołnierz. Będąc historykiem czerpał ze źródeł, ale inspiracji dla opisów końskich i ludzkich trupów nie musiał szukać w dokumentach historycznych. Znał je z autopsji i czytelnik to dostrzega. Jego wizja powstania jest przede wszystkim nasycona sensualnymi szczegółami, które w psychice bohaterów odciskają się silniej i bardziej bezpośrednio niż wielkie koncepcje polityczne, moralne rozważania czy szczegóły taktyki wojennej. I jest to też wizja bliska dzisiejszej wrażliwości na mikrohistorię, realizująca postulat, by na zdarzenia historyczne nie patrzeć znad mapy sztabowej, po której przesuwają się chorągiewki. Powstanie Styczniowe, w książce „Ballada o wzgardliwym wisielcu”, dalekie jest od bohaterskiego zrywu, któremu polska tradycja hołdowała przez ponad sto lat. Polacy w powieści są przedstawieni bardzo krytycznie: rotmistrz Jan Dobrowolski to renegat i sadysta, chłopi to zdrajcy, inteligencja to naiwni marzyciele. Jedynie pułkownik Markowski, ten wódz bez wojska, ratuje narodowy honor. Rosjanie obserwując zachowania Polaków, dziwią się „bezsensowi polskiej rzeczywistości" — nie rozumieją, dlaczego wybuchło powstanie, skoro nie miało szans powodzenia, dlaczego Polacy nie poczekali na polityczne rozwiązanie konfliktu, choć wiele wskazywało, że mogli osiągnąć sukces. Gdy w karczmie młody baron Fiodor Jeremin rozpoznaje przebranego za pastucha  poszukiwanego pułkownika Markowskiego, z szacunku przechodzi na język polski. Między mężczyznami wywiązuje się ważny dialog. Jeremin dowodzi, że Polacy utracili niepodległość z powodu swoich wad, sejmokracji i liberum veto. Markowski odpowiada mu, że gdyby tak surowo traktować wszystkie narody, na szacunek nie zasługiwaliby np. Włosi, którzy zjednoczyli swoje państwo dopiero w XIX wieku. Podczas tej rozmowy widzimy z jaką estymą celebrowany jest honor oficerski, z jakim szacunkiem odbywała się ta bardzo ważna rozmowa między osiemnastoletnim Fiodorem a sześćdziesięcioletnim Markowskim. Podczas tej rozmowy padają ważne słowa wypowiedziane przez pułkownika Markowskiego: „My obaj jako wojskowi i tak wiemy, że Polska upadła jedynie z własnej winy. Każdy naród traci swą niepodległość tylko z jednego powodu. Jest nią słabość”. Jan Dobrowolski jest bardziej bezwzględny w tłumieniu powstania od niejednego rosyjskiego oficera. Swój wybór racjonalizuje złożoną przysięgą na wierność carowi, królowi Polski, oraz brakiem odpowiedzialności tych, którzy wzniecili  powstanie. Wyrzuty sumienia zagłusza alkoholem. Gdy w jego ręce wpada pułkownik Jan Markowski, kusi go, by wydał dyktatora powstania Romualda Traugutta. Markowski woli ratować swój honor, wbijając sobie igłę w serce, niż ulec namowom rodaka.

Porucznik Jegor Żuryn, jeden z najbardziej doświadczonych i rozsądnych żołnierzy tak podsumował pacyfikację wioski niedaleko Bodzentyna: „Ludzie dzielą się tylko na mądrych i głupich. A rozum służy wyłącznie do tego, żeby umieć zdać sobie sprawę z rzeczywistości i umieć tak się do niej przystosować, żeby jak najlepiej urządzić sobie życie, które ma się przecież jedno. (…) Należy pamiętać, że dwie są tylko machiny, wprawiające w ruch wolę i uczucie ludzkie: interes osobisty i strach. Trzeba umieć nimi kierować, by użyć ich do własnych celów”. Historyczny obiektywizm „Ballady o wzgardzonym wisielcu” został również osiągnięty właśnie dzięki pokazaniu postaw Polaków odnoszących się na różne sposoby do niepodległościowego zrywu – od patriotyzmu rozumianego nie tylko jako walkę, ale też bierny opór, przez konformizm – aż po jawną kolaborację z Rosjanami. Niestety, Jan Dobrowolski nie jest jedynym sprzedawczykiem. Są jeszcze nadgorliwy polski policjant i łaszący się do okupantów rządca Petersilge, który, mimo że Rosjanie zamordowali mu ciężarną żonę, zaprasza ich do swojego domu. Gdy Petersilge gości rosyjskich oficerów, jego córka Emilia nie chce przebywać z nimi pod jednym dachem, żąda od nich, by rozmawiali po polsku.

            Obecnie ogromna większość sporów dotyczących historii, prowadzonych na masowym, a nie profesjonalnym poziomie, dotyczy więc właśnie winy i usprawiedliwienia. Tego, kto był sprawiedliwy, kto miał rację, kto był zły. Struktury narracyjne, za pomocą których się o tym opowiada, są fundamentalnym sposobem przekazywania dziejów i to właśnie jest ten rdzeń, który czyni historię tak ważną. Stanisław Rembek całą swoją twórczością apelował do sumienia narodu, by spojrzeć sobie w lustrze w twarz i ujawnić to, co historycznie ukrywamy, że polscy renegaci w armii carskiej byli często okrutniejsi niż zaborcy. Na podstawie jego wizji powstania styczniowego Juliusz Machulski nakręcił znakomity film „Szwadron”. „Po raz pierwszy zetknąłem się z nazwiskiem Stanisława Rembeka latem 1977 roku, gdy w zamojskiej księgarni wpadła mi w rękę książka >Ballada o wzgardliwym wisielcu...<. Po lekturze kilku stron wiedziałem już, że od książki się nie oderwę. Natychmiast ją kupiłem i kiedy przeczytałem, zrozumiałem dwie rzeczy. Że trzeba z tego zrobić film! Nigdy nie zapomnę gęsiej skóry, która towarzyszyła mi przez całą lekturę, a zwłaszcza przy dwóch scenach: egzekucji młodziutkiego powstańczego kuriera Symchy i szarży rosyjskich dragonów na czworobok polskich kosynierów. Pewnie to właśnie te dwie sceny zadecydowały, że zakochałem się w tej książce. Nigdy nie czytałem lepszej polskiej prozy historycznej”.

 

 

 

Most na Drinie

 

„Most na Drinie”

Ivo Andrić

Autor/ (Urodzony: 9 października 1892, zmarł: 13 marca 1975). Jugosłowiański powieściopisarz, nowelista i poeta, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1961. Chętnie pisał o życiu w Bośni i bośniackiej historii. Andrić urodził się w zubożałej rzemieślniczej rodzinie. Dorastał w Višegradzie nad Driną, gimnazjum ukończył w Sarajewie. Przed I wojną światową studiował nauki humanistyczne w Zagrzebiu, Grazu i Krakowie, studia ukończył jednak dopiero w połowie lat dwudziestych w Grazu, gdzie uzyskał także tytuł doktorski (za pracę „Rozwój życia duchowego Bośni w czasach panowania tureckiego”).

Tłumaczenie/ Halina Kalita

Tytuł oryginału/ sr „Na Drini ćuprija”.

Tematyka/ „Most na Drinie” – to pieśń o ojczyźnie, pieśń o ziemi, pieśń o życiu rodaków, dalekich i bliskich. Jest to jedno z najgłębszych i najbardziej swoistych dzieł literatury światowej XX wieku, w którym legendy i baśnie ludu dziwnie przeplatają się z rzeczywistymi, realnymi wydarzeniami, a  bohaterowie z ludowych opowieści występują w jednym rzędzie z żywymi, ówczesnymi mieszkańcami Wyszegradu. „Most na Drinie” nie ma nic wspólnego z patriotyzmem. Jest filozoficzną refleksją nad ludzkim cierpieniem. Most to bolesna, choć piękna utopia. Jest jak Bóg patrzący na cierpienia swoich dzieci. To miejscowy Hiob. Człowiek na moście nie przypomina Serba czy Boszniaka, lecz obłąkanego osobnika z obrazu Muncha. Sam Andrić z kolei to pisarz pogranicza wielu kultur, narodowości i religii.

Główny motyw/ Akcja książki Ivo Andricia rozciąga się na przestrzeni prawie 400 lat- od połowy XVI wieku do pamiętnego roku 1914. Ukazane w niej wydarzenia koncentrują się wokół wzniesionego na rzece Drinie kamiennego mostu, który jest niemym świadkiem ważnych wydarzeń i dramatów w życiu kolejnych pokoleń zamieszkujących miasto, w którym most się znajduje - jarzma tureckiego, serbskich powstań narodowych, austriackiej okupacji a w końcu - wojen bałkańskich i wybuchu I wojny światowej. W książce tytułowy most posiada znaczenie metaforyczne- symbolizuje zgodę budowaną ponad podziałami narodowymi i religijnymi, stanowi więź łączącą zamieszkujące miasto wspólnoty- Serbską, Muzułmańską i Żydowską. Pomimo harmonijnego współżycia mieszkańców miasta, dla ich wspólnoty i więzi ich łączących pojawiają się zagrożenia- rosnące w siłę nacjonalizmy oraz imperialne dążenia mocarstw. W miarę ich narastania, w społeczności, która w obliczu każdego zagrożenia była w stanie współpracować, pojawiają się antagonizmy.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Lud bowiem pamięta i przekazuje to, co może pojąć i co potrafi przetworzyć w legendę.”

„Ludzie bowiem łatwo zmyślają historie i prędko je roznoszą, a rzeczywistość przedziwnie i nierozłącznie miesza się i splata z legendami.”

„A sens i istota istnienia mostu polegały na jego niezmienności.”

„Któż by przypuszczał, że na świecie wszystko jest w takiej wzajemnej zależności i nawet na odległość tak ze sobą powiązane?”

„My wszyscy umieramy jeno raz, a wielcy ludzie dwakroć: raz, gdy sami odchodzą, a drugi, gdy puścizna po nich przepada.”

„Jednakże kłopoty nie trwają wiecznie (i to jest ich wspólną cechą z radością), lecz mijają albo przynajmniej zmieniają się i giną w zapomnieniu.”

„Ludzie bowiem lubują się w takich pogaduszkach o upadku i poniżeniu tych, którzy zdołają zbyt wysoko wznieść się i wzbić.”

„(…) oczy patrzą, usta mówią, człowiek żyje, ale życia, prawdziwego życia już nie ma.”

„I gdyby ludzie słuchali tylko głosu swego strachu, nikt nie wychyliłby nosa z domu.”

„Jednakże sama świadomość, że jest posiadaczem tylu i tak cennych ksiąg, podnosiła jego znaczenie w oczach ludzi, którzy nie wiedzą, co to jest książka, a także podnosiła jego wartość we własnych oczach.”

„(…) ludzie potrafią pogodzić się z czystością nawet wówczas, gdy nie wypływa ona z ich przyzwyczajeń i potrzeb; oczywiście pod warunkiem, że sami nie muszą jej utrzymywać.”

„Rodowity mieszkaniec kasaby z natury nie jest karciarzem. Jak już widzieliśmy, ich namiętności są zgoła inne: kobiety, wino, śpiew, włóczęga albo rojenia nad rodzinną rzeką.”

„(…) ciężkie czasy nie mogą obejść się bez czyjegoś nieszczęścia.”

„Prawił im nieboszczyk Mułła Ibrahim, że to wielki grzech ruszać żywą wodę, zawracać ją i zmieniać jej brzeg, choćby tylko na dzień albo godzinę.”

„Na słowach opiera się ten Boży świat.”

„Jeśli wybierasz się do piekła, lepiej ci iść powoli.”

„Młodzi ludzie uważają dzień za stracony, jeśli nie kładą się wieczorem z uszami pełnymi huku a oczami pełnymi blasku.”

„Każde pokolenie ma swoje złudzenia co do cywilizacji, jedni wierzą, że współdziałają w jej rozwoju, a inni, że są świadkami jej upadku. W gruncie rzeczy ona zawsze płonie, tli się i gaśnie zależnie od tego, skąd i pod jakim kątem na nią się patrzy.”

„Tak to często miłość zmuszona jest szukać sobie odległych i brzydkich zakątków.”

„Żołądek, żołądek ma pierwszeństwo.”

„Ale są sprawy, które z natury rzeczy nie mogą pozostać utajone, przebijają każdy, nawet najtwardszy pancerz i wykraczają poza każdą, nawet najpilniej strzeżoną granicę.”

„Są trzy rzeczy, których niepodobna ukryć – mawiali Turcy – a mianowicie: miłość, kaszel i nędza.”

„Jako że dla zakochanych czas zawsze jest krótki, a żadna ścieżka nie dość długa.”

„Człowiek męczy się całe życie i nigdy nie ma tego, czego potrzebuje, a cóż dopiero tego, czego pragnie.”

„Kto nie kocha, nie umie ocenić wielkości cudzego uczucia, ani potęgi zazdrości, ani utajonej w niej groźby.”

„(…) ty właściwie ani nie kochasz, ani nie nienawidzisz, bo tak w jednym, jak i w drugim wypadku trzeba na chwilę choćby wyjść poza swoje <ja>, narazić się na coś, zapomnieć się, przezwyciężyć siebie i swoją pychę.”

„Prawo zysku i strat, cudowne prawo zawsze kierujące postepowaniem ludzi (…).”

„W ogóle zda się, iż obecnemu pokoleniu zależy raczej na pojęciach o życiu niż na nim samym”.

„Najgorszą i najtragiczniejszą ze wszystkich słabości ludzkich jest niewątpliwie kompletny brak umiejętności przewidywania, będący w rażącej sprzeczności z tyloma talentami, zdolnościami i wiadomościami człowieka.”

„Most stał jak skazaniec, ale wciąż jeszcze nietknięty i cały, pośród dwóch skłóconych ze sobą światów.”

„Cisza usposabia do modlitwy; sama też jest jak modlitwa.”

„Tylko we śnie można przeżyć i ujrzeć takie rzeczy. Tylko we śnie.”

„Może ta ohydna religia, co wszystko porządkuje, czyści, przerabia i upiększa, żeby zaraz potem pożreć i zburzyć, rozszerzy się po całym świecie; może cały Boży świat zmieni w pustkowie, aby móc bezsensownie budować i krwiożerczo burzyć, w pastwisko dla swojego nienasyconego głodu i niepojętych zachcianek?”

              „Most na Drinie” to opowieść o mieście Wyszegrad, o jego mieszkańcach, ich życiu, zwyczajach, troskach i problemach. Akcja powieści rozpoczyna się w XVI wieku w Bośni, gdy przyszłe miasto jest niewielką w ogromnym Imperium Osmańskim osadą, w której krzyżują się wyznania i języki poddanych sułtana. Wioska żyje głównie z handlu dzięki odbywającym się w tym miejscu przeprawom przez rzekę Drinę. Dzięki staraniom Mehmeda Paszy Sokolovicia (jako dziecko urodzone niedaleko Wyszegradu został wzięty w służbę sułtana tzw. dewszirma) postawiono most, który ułatwił transport oraz pozwolił na rozwój osady. Mijały lata, Wyszegrad rozrastał się, a most stał się nie tylko drogą łączącą przeciwległe brzegi, ale również miejscem spotkań towarzyskich, na których zarówno muzułmanie, żydzi, jak i chrześcijanie wspólnie dyskutowali, handlowali, czy grali w karty. We wszystkich gawędach o osobistych, rodzinnych czy ogólnych sprawach zawsze powtarzały się słowa „na moście”. Bo rzeczywiście każde dziecko stawiało pierwsze kroki na drińskim moście i tu spędzało czas na dziecięcych zabawach. Dzieci chrześcijańskie, zrodzone w lewobrzeżnej kasabie, w zaraniu życia „przechodziły” most, gdy zaraz w pierwszym tygodniu zanosili je rodzice do cerkwi na chrzest. Ale wszystkie dzieci, zarówno te z prawego brzegu, jak i muzułmańskie, których w ogóle się nie chrzci, spędzały niemal całe dzieciństwo w cieniu mostu, podobnie jak kiedyś ich ojcowie i dziadowie. Tak więc życie chłopców upływało pod mostem i dookoła niego na czczych zabawach lub na dziecinnych rojeniach. Z nadejściem lat męskich przenosili się na most, gdzie wyobrażenia młodzieńcze znajdowały inne pragnienia i tęsknoty, gdzie zaczynały się już życiowe sprawy, troski i zmagania. Most i jego najbliższe otoczenie było miejscem pierwszych marzeń miłosnych, pierwszych spojrzeń przelotnych, zaczepek i szeptów. Było pierwszym miejscem interesów i zakupów, sporów i nieporozumień, spotkań i wyczekiwań. Most był świadkiem wielkich wydarzeń i przemian dziejowych, do 1878 roku tam wieszano i wbijano na pal głowy tych, których z jakichkolwiek powodów skazano na śmierć, a kara śmierci, zwłaszcza w niespokojnych czasach, była rzeczą częstą. Nie było wesela ani pogrzebu, żeby idąc przez most kondukty nie zatrzymały się choćby przez chwilę na moście. W ciągu kilku stuleci wykształciła się silna wspólnota lokalna, podzielona religią i obyczajami, jednak potrafiąca wspólnie przeciwstawiać się zagrożeniom. Symbolicznym przykładem jest tutaj wspólne ratowanie dobytków mieszkańców, gdy miasto nawiedza powódź stulecia.

Jak wiemy z historii świata, nie ma przypadkowych budowli, nieodpowiadających ludzkiej społeczności, wśród której powstały, tak samo jak nie ma dowolnych linii i nieusprawiedliwionych kształtów w architekturze. A powstanie i istnienie każdej monumentalnej, pięknej, pożytecznej budowli, tak samo jak i jej stosunek do miejsca, w którym została wyniesiona, często kryją w sobie skomplikowane i tajemnicze dramaty i dzieje. W każdym razie jedno było pewne: istniała głęboka więź pomiędzy tym mostem a życiem okolicznych mieszkańców. Losy ich tak się splatały, że oddzielenia nie sposób ani sobie wyobrazić, ani opisać. Dlatego też opowieść o powstaniu i losach mostu na Drinie jest jednocześnie opowieścią o życiu mieszkańców Wyszegradu i całych pokoleń jego mieszkańców, podobnie jak w każdej gawędzie o miasteczku przewija się sylwetka kamiennego mostu o jedenastu przęsłach z kapiją niby koroną pośrodku.

Hybrydyczność wzajemnych relacji chrześcijańsko-muzułmańskich w mieście można zaobserwować na przykładzie stosunku rdzennej wyszegradzkiej ludności muzułmańskiej do chrześcijan. W obliczu ucisku, niedogodności, trudności, które wynikają z działań władzy osmańskiej, słowiańscy muzułmanie utożsamiają się z pozostałymi mieszkańcami miasta, tworząc ponad podziałami konfesyjnymi wspólnotę tymczasową, opartą na opozycji władza kontra lud. Ponieważ budowa mostu na rzece Drinie była wielką niedogodnością ekonomiczną dla mieszkańców miasta, wszyscy jednomyślnie nie byli zachwyceni inwestycją wezyra. Most wszystkim mieszkańcom uosabiał coś, co zostało im narzucone, obce i niechciane. Postrzegali go jako element, który zakłócał ład i harmonię spokojnego życia miasta, dlatego również wyszegradzcy muzułmanie widzieli go początkowo jako zaburzający spokój zamysł. Na tym moście często zaczynają się lub kończą koleje czyjegoś losu, życia. Głębi tej powieści nadają uczestniczący w różnych zdarzeniach ludzie, ze wskazaniem na zdarzenia, które miały miejsce właśnie na moście. Zapadają w pamięć czytelnika, są charakterystyczni, budzą w czytelniku wzruszenie lub zastanowienie, sugestywnie trafiają do wyobraźni. Pozostają na długo w naszej czytelniczej pamięci. Ich sylwetki, także psychologiczne, Andrić kreśli z mistrzowskim wyczuciem. Z niezwykłą wrażliwością i współodczuwaniem, bohaterów negatywnych nie napiętnuje, pozostawia czytelnikowi możliwość odniesienia się do nich i ich oceny. Książkę napisał ze znajomością i przewidywalnością ludzkich zachowań, co z kolei pozwala nam wnikać całkowicie do umysłu postaci, w ich sposób myślenia, rozumowania i reagowania. Autor niemal się z nimi utożsamia, niezależnie, czy jest to mężczyzna, czy kobieta. Powieść fascynuje. Dominuje ludowość, tradycja, i nieufność do zmian i nowoczesności. W język literacki wpleciony jest język potoczny, dotyczy to na przykład nazewnictwa odnoszącego się do miejsc, osób, charakterystycznego ubioru czy pewnych czynności.

Wraz z nadejściem XIX wieku w mieście zaczynają pojawiać się niepokoje związane z budzącą się świadomością narodową mieszkańców. Do tego czasu ludność dzieliła się według wyznania. Po nieudanym powstaniu Serbów w 1804 roku życie miasta zaczyna zmieniać się. Pojawią się już nie tylko hasła nawołujące do powstania narodowego, ale także powoli docierają nowe idee z Zachodu. Wraz z nastaniem 1878 roku i traktatu berlińskiego Wyszegrad przeszedł pod panowanie austriackie. Zaczęto budować kolej, która połączyła miasto z resztą nowego państwa. W tym czasie miasto powoli traci swój wschodni charakter. Turecka kultura zostaje wyparta przez europejską. Zmienia się język urzędowy, moda oraz zwyczaje. Z każdym miesiącem rośnie liczba cudzoziemców. Owi cudzoziemcy swoimi ustawami i rozporządzeniami ogarniali samo życie wraz z ludźmi, żywym i martwym inwentarzem oraz zmieniali i przestawiali wszystko wokół siebie: zarówno zewnętrzny wygląd kasaby, jak i nawyki i naturę ludzi od kołyski po grób. Każde rozpoczęte przez nich przedsięwzięcie wydawało się niewinne, nawet niedorzeczne. Mierzyli jakieś puste ugory, znaczyli drzewa w lesie, przeprowadzali inspekcję wychodków i ścieków, zaglądali koniom i krowom w zęby, sprawdzali miary i wagi, wypytywali o choroby, o nazwy drzewek owocowych, o gatunki owiec albo drobiu. Wydawało się, jakby urzędnicy austro-węgierscy się bawili. Tak niepojęte, nierealne i błahe były w oczach ludzi te wszystkie ich poczynienia. A potem wszystko, co robili tak uważnie i pilnie, okazało sens tego na pozór nonsensownego i dawno zarzuconego posunięcia. Oczywista, jak to bywa zawsze i wszędzie w podobnych okolicznościach, nowe życie oznaczało mieszaninę starego i nowego. Stare poglądy i wartości ścierały się z nowymi, przenikały wzajemnie albo istniały obok siebie, jakby czekając, że ktoś je przeżyje. I zaprawdę, kasaba ciągle zmieniała wygląd, jako że cudzoziemcy ścinali drzewa, sadząc nowe w innym miejscu, naprawiali drogi, wytyczali nowe, kopali kanały, wznosili nowe budynki. W międzyczasie do Wyszegradu zaczęły docierać idee socjalistyczne i nacjonalistyczne. Mimo tego jedna rzecz pozostaje niezmienna - most. Wokół niego w dalszym ciągu rozwija się życie towarzyskie miasta. Powieść kończy się w 1914 roku, kiedy jedno z przęseł mostu zostaje poważnie uszkodzone. Ma to charakter symboliczny, gdyż naruszono nie tylko budowlę, ale symbol. Symbol połączenia Wschodu z Zachodem, tak charakterystycznego dla kultury bałkańskiej. 

Ivo Andrić w bardzo ciekawy sposób ukazuje w książce losy mieszkańców Wyszegradu, bo tak to już życie ludzkie jest urządzone – i sam Stwórca Jedyny chyba tak chciał - że każdy łut dobra jest zaprawiony dwoma łutami zła, że na tym padole nie ma dobroci bez nienawiści ani wielkości bez zawiści, podobnie jak nie ma nawet najmniejszego przedmiotu, by nie rzucał cienia. Dotyczy to osobliwie wielkich, bogobojnych i sławnych mężów. Pod bokiem każdego z nich rośnie równolegle z ich sławą ich kat, który tylko czyha na okazję, by niekiedy wcześniej, niekiedy później z niej skorzystać. Drugim wymiarem książki jest pokazanie, że tragedia nieszczęśliwych ludzi polega właśnie na tym, że rzeczy niemożliwe i zakazane stają się dla nich na chwilę łatwo osiągalne albo przynajmniej takimi się wydają, a gdy raz przekształcą się w pragnienie, pokazują się znów tym, czym są: nieosiągalne i zakazane, ze wszystkimi skutkami dla tych, którzy jednak ważą się po nie sięgnąć.  Trzeci wymiar powieści dotyczy zmieniających się pokoleń. „Każde pokolenie ma swoje złudzenia, co do cywilizacji, jedni wierzą, że współdziałają w jej rozwoju, a inni, że są świadkami jej upadku. W gruncie rzeczy ona zawsze płonie, tli się i gaśnie zależnie od tego, skąd i pod jakim kątem na nią się patrzy.” To pokolenie, które współcześnie patrzy na świat, roztrząsa pod gwiazdami zagadnienia filozoficzne, społeczne i polityczne, bogatsze jest tylko w iluzję; poza tym jest podobne do innych pokoleń. Ono ma także wrażenie, iż zapala pierwsze pochodnie nowej cywilizacji, gasząc ostatnie płomienie starej, dogorywającej. Co można by o nich powiedzieć szczególnego, to że dawno nie było pokolenia, które by więcej i śmielej marzyło i mówiło o życiu, szczęściu i wolności, a które by mniej zaznało życia, bardziej się nacierpiało, w większej było niewoli i liczniej ginęło, niż to, które będzie cierpieć, dźwigać okowy i ginąć.

Nadszedł wreszcie rok 1914, ostatni rok opowieści o moście na Drinie. Nadszedł podobnie jak poprzednie lata spokojnym krokiem ziemskiego czasu, ale w takt coraz to nowych głuchych pomruków i coraz bardziej niezwykłych, piętrzących się niby fale wydarzeń. Owego lata 1914 roku, gdy władcy tego świata sprowadzili ludzkość Europy z boiska powszechnego prawa głosu na uprzednio przygotowaną arenę powszechnej służby wojskowej, kasaba stanowiła mały, ale wymowny przykład pierwszych objawów choroby, która z czasem stanie się europejską i w ogóle światową. Były to czasy z pogranicza dwóch epok dziejów ludzkości, gdy lepiej był widoczny kres jednej, kończącej się ery, niż początek nowej, dopiero świtającej. Wtedy szukano jeszcze usprawiedliwienia dla gwałtów, a dla bestialstwa wynajdowano jakąś nazwę, zapożyczoną z duchowej skarbnicy minionego stulecia. Wszystko, co się działo, miało jeszcze pozory godności i urok nowości, ów straszliwy, krótkotrwały, niewysłowiony urok, który później tak kompletnie zanikł, że nawet ci, co go wówczas tak żywo odczuwali, nie potrafili odtworzyć go sobie we wspomnieniach.

Tego mostu już nie ma w jego dawnym kształcie. Padł ofiarą wojny, z której przed ponad stu laty wyłoniła się Jugosławia. Jej także już nie ma. Być może nie miała racji bytu, jak każda ideologiczna utopia, którą dosięgło nieszczęście konfrontacji z żywą materią społeczną. To problem ludzi zawieszonych pomiędzy światami, który prześladował Andricia i naznaczył jego bohaterów piętnem niezawinionego dramatu. Który wyzwolił w nim rozumiejące współczucie dla postaci. Most na Drinie Mehmeda Paszy Sokolovicia, choć leżał na granicy światów, to jednak łączył ze sobą dwa brzegi przepaści. Spajał czasy i ludzi, nawet wbrew ich przekonaniu i woli. Był prośbą o pamięć dobrą albo przynajmniej miłosierną. Był nie tylko wołaniem wielkiego wezyra z małej osady Sokolovići, ale głosem tych wszystkich, dla których przez wieki stanowił może niewielką, może martwą, może niechcianą, ale przecież wspólną cząstkę ich egzystencji.

W latach krwawej dezintegracji Jugosławii wiele grup próbowało przedstawiać Andricia, jako rodaka, roszcząc sobie prawa do jego twórczości oraz do sławy, jaką przyniosła mu literacka Nagroda Nobla, którą otrzymał w 1961 roku za powieść „Most na Drinie”. Dysputy prowadzono nie tylko na gruncie kulturowym, ale też politycznym, ponieważ dzieła pisarza wielokrotnie wykorzystywane były, jako podstawa historyczna (sic!) do wyjaśniania zbrodni wojennych oraz rzekomo niekończących się sporów na tle etnicznym w Bośni i Hercegowinie. Tym samym rozpad Jugosławii miał ogromny wpływ na odbiór Andricia i jego twórczości. Prezentowanych przez każdą z trzech głównych grup narodowościowych w Bośni i Hercegowinie (Serbów, Chorwatów i Bośniaków, czyli bośniackich muzułmanów) postaw wobec Andricia nie da się sprowadzić do jednego „narodowego” wyobrażenia, należy jednak zauważyć, że w latach dziewięćdziesiątych postać pisarza była instrumentalizowana przez elity polityczne i kulturalne, które strategicznie korzystały z jego wizerunku, by umocnić segregację narodową wśród byłych sąsiadów z Jugosławii. Serbowie, a w mniejszym stopniu także i Chorwaci, rościli sobie wyłączne prawo do twórczości i sławy Andricia, stawiając jego pomniki, podczas gdy Bośniacy aktywnie starali się wymazać go z kart historii i wyeliminować z edukacji młodzieży oraz z przestrzeni publicznych. O różnicach w rozumieniu roli Andricia najdobitniej świadczy incydent, jaki miał miejsce na początku lipca 1991 roku w Wyszegradzie. Sprawca nazwiskiem Murat Šabanović wyrzucił popiersie Andricia do rzeki Driny. Dużo później stwierdził w wywiadzie dla czasopisma „Slobodna Bosna”, że do pozbycia się „Rushdiego Bośni” zachęcali go muzułmańscy przywódcy polityczni.

Andrić nigdy nie uważał się za głosiciela prawd absolutnych. Nuty zwątpienia obecne są nawet w jego pracy doktorskiej. Chociaż stawia śmiałą tezę, że Imperium Osmańskie miało na rozwój Bośni i Hercegowiny jednoznacznie negatywny wpływ i że ciemiężyło swych chrześcijańskich poddanych, wydaje się skonfundowany faktem, iż życie intelektualne kościoła katolickiego kwitło pod rządami Turków. Można również wnioskować, że jako człowiek starszy, Andrić był coraz mniej przekonany, czy jest w stanie przedstawić muzułmanów bez uprzedzeń. W październiku 1961 roku Komitet Noblowski Szwedzkiej Królewskiej Akademii Nauk podjął decyzję o przyznaniu nagrody w dziedzinie literatury Ivo Andriciowi, twórcy serbsko-chorwackiego obszaru językowego, który w swych dziełach z epickim rozmachem ukazał złożone losy ludzi różnych nacji i konfesji na tle burzliwych dziejów ziemi bośniackiej.

 

 

Rękopis znaleziony w Saragossie

 

„Rękopis znaleziony w Saragossie”

Jan Potocki

Autor/ Urodził się 8 marca 1761 roku w Pikowie na Podolu, zmarł śmiercią samobójczą 23 grudnia 1815 roku w Uładówce koło Pikowa. Potocki to pierwszy polski archeolog, badacz starożytności słowiańskich. Erudyta zafascynowany nowymi koncepcjami naukowymi, wolnomyśliciel i fantasta, światły umysł wykraczającym poza ramy epoki. Jan Potocki pozostawił po sobie około 30 dzieł, pisanych wyłącznie w języku francuskim. Najważniejsze z nich to „Rękopis znaleziony w Saragossie".

Tłumaczenie/ Anna Wasilewska

Tytuł oryginału/ fr „Manuscrit trouvé à Saragosse”

Tematyka/ „Rękopis znaleziony w Saragossie" można odczytywać jako powieść inicjacyjną, w której zderzone zostają rozmaite światopoglądy i systemy, polityczne i religijne. Potocki, jako człowiek schyłku Oświecenia, miał świadomość złożoności świata, którego nie zdoła wyjaśnić przywiązanie do jednego systemu. Wiedział też, że próba opisania świata za pomocą logiki i rozsądku musi zderzyć się z poczuciem, że świat nie zawsze jest racjonalny i często wymyka się prawom logiki. Nie podzielał też optymizmu i wiary w postęp wielu oświeceniowych myślicieli.

Główny motyw/ Akcja powieści Potockiego dzieje się w czasach wojen napoleońskich, bohaterem jest młody kapitan gwardii walońskiej Alfons van Worden, który zmierzając do Madrytu wybiera drogę przez góry Sierra Morena. Jest to droga najkrótsza, ale jednocześnie uchodząca za najniebezpieczniejszą. Jak można się domyśleć van Wordena czeka szereg niespodzianek. Wbrew własnej woli trafia raz za razem do maksymalnie surrealistycznych miejsc. W ten sposób wchodzimy w fantasmagoryczny świat powracającego czasu, krzyżujących się wątków i filozoficznych pytań.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„(…) złe duchy mają władzę od północy do pierwszego piania koguta”.

„(…) tyle już widziałem rzeczy niezwyczajnych, że jedna więcej nie przykuła na dłużej mojej uwagi”.

„(…) ludzkie serce mieści w sobie wiele przeciwieństw”.

„Zapewne zemsta jest grzechem pierworodnym naszego kraju (…)”.

„Mało jest ludzi, którzy nie zaznali szczęśliwych dni, ale nie wiem, czy są tacy, którzy mogliby liczyć szczęście w latach”.

„(…) śmiejmy się z zarozumiałości tych, którzy sądzą, że do lektury wystarczy organ wzroku”.

„Wielu ludzi zna cały świat z wyjątkiem własnego kraju”.

„Odrodzenie sztuk jest w każdym kraju najbardziej interesującą epoką historyczną”.

„Nie sposób dzisiaj wyobrazić sobie, jak kochano w pierwszych stuleciach świata”.

„(…) miłość ma swoją magię podobnie jak kabała”.

„Ach, mój przyjacielu, kto raz usłyszał głos umarłych, nie zabawi długo pomiędzy żywymi”.

„Jesteś młody, rozumny, przystojny, ale złoto zawsze dobrze robi miłości”.

„(…) nie ma na świecie nic przyjemniejszego, niż wiedzieć co dzieje się u innych (…)”.

„Ale wielka tajemnica ludzkiego serca na tym polega, że nikt nie czyni, co by czynić pragnął. Jeden upatruje szczęścia wyłącznie w małżeństwie, przez całe życie szuka wybranki i umiera w stanie kawalerskim. Drugi przysięga nigdy się nie żenić, i bierze sobie jedną żonę po drugiej”.

„(…) jak wszystko na świecie, zmartwienia także mają swój kres”.

„Wszyscy synowie Adama ulepieni są z tej samej gliny”.

„(…) bo któryż młody człowiek mógłby przyglądać się z zimną krwią wnętrzu mieszkania młodego małżeństwa? Obrazki tego rodzaju sprawiają, że ludzie się żenią”.

„(…) pojęcie szczęścia zakłada spełnienie pragnień (…)”.

„Mój ty głuptasku, czy geometria nauczyła cię, jak się robi dzieci?”.

„Bóg jest wielki; daje rozum i odbiera go według swojej woli. Szaleńcy są żywym dowodem potęgi boskiej nicości ludzkiego rozumu. Szaleńcy nieznający dobra ani zła są pierwowzorem dawnego stanu niewinności. Przysługuje im pierwszy stopień świętości”.

„Jak to – rzekłem sobie – szedłem po śladach Locke’a i Newtona i dotarłem do granic ludzkiej inteligencji; wspierałem zasady jednego obliczeniami drugiego i doszedłem niemal do otchłani metafizyki; i co mi z tego przyszło? Wzięto mnie za szaleńca, za istotę niższego rzędu, która nawet nie należy do rodzaju ludzkiego. Niechaj przepadnie rachunek różniczkowy i wszelkie całki, z którymi wiązałem nadzieję sławy!”.

„Życie, podobne do fluidu magnetycznego, jest postrzegane tylko przez pryzmat wywoływanych przez siebie skutków”.

„W istocie głód jest pierwszym doznaniem dziecka. Mleko daje mu pierwsze uczucie przyjemności, a pamięć o nim stanowi pierwsze pojęcie dziecka. Odmowa ze strony karmicielki jest jego pierwszym strapieniem”.

„Jeżeli człowiek zataja swoje nazwisko, uczynki i zamiary, niedługo będzie musiał ukryć całe swoje życie”.

            Jan Potocki, urodzony na Podolu jeszcze pod panowaniem ostatniego króla Sasa, a zmarły z własnej ręki w roku ostatecznej klęski Napoleona, miał życie równie skomplikowane jak bohater jego najważniejszego dzieła – „Rękopisu znalezionego w Saragossie”. Nic w tym zresztą dziwnego, bowiem umieścił w tej powieści wspomnienia z podróży po Europie i Afryce Północnej, którą odbył pod koniec XVIII wieku. Jednak co ciekawe, hrabia nigdy nie był tam, gdzie rozgrywa się najważniejsza część akcji tytułowego rękopisu, czyli w półpustynnych hiszpańskich górach Sierra Morena. W połowie maja 1791 roku przejeżdżał jedynie w pobliżu, w drodze z Madrytu do Maroka. Jechał drogą, która dziś jest autostradą i omija Sierra Morena szerokim łukiem.

            Główny bohater „Rękopisu znalezionego w Saragossie”, kapitan gwardii walońskiej Alfons van Worden, jedzie w przeciwnym kierunku niż Potocki - z Andujar do Venta de Cardenas. Jak wiadomo, oberżysta ostrzega go, że podróż przez te góry jest niebezpieczna, i namawia, by jechał naokoło. Jednak van Worden powołuje się na honor nakazujący mu jechać drogą najkrótszą. Choćby była najniebezpieczniejsza. Akcja dzieje się w roku 1739, a więc szlak jeszcze nie istnieje. Ale w 1791 roku, gdy przez Hiszpanię jechał Potocki, droga omijająca te góry była nie mniej niebezpieczna. Podróżni odbywali ją pod eskortą wojskowych, a i tak zbójcy organizowali napady na dyliżanse. Potocki spędził kilka dni w oberży, czekając na eskortę, która kursowała wahadłowo. Zapewne nasłuchał się tam wiele opowieści, – kto wie, czy już wtedy nie szkicował swojej prawie 800 stronicowej powieści.

            „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego to powieść fantastyczna a zarazem wielka rozprawa o kulturowej i historycznej tożsamości cywilizacji Śródziemnomorskiej, o jej powikłanych korzeniach i bogactwie, które należy rozpoznać. Takie jest zadanie jej głównego bohatera, Alfonsa van Wordena i takie także zadanie staje przed czytelnikiem. Wielowątkowa narracja tej książki w zaskakujący sposób żongluje czasem osobowym, literackim i historycznym. Filozoficzny i poznawczy aspekt powieści Potockiego dotyczy głównych oświeceniowych problemów: rozumu i doświadczenia, religii i historii. Ujawnia się poprzez opowiadanie i wysłuchiwanie opowieści, przez konfrontację myśli i doświadczeń. Dla głównego bohatera ma charakter inicjacyjny. Pobudza do myślenia i wprowadza w życie erotyczne, społeczne i polityczne. Droga Alfonsa przebiega w czasie i przestrzeni realnej i wyobrażonej zarazem. Jest realna, bo dotyczy prawdziwych miejsc i wydarzeń historycznych; jest wyobrażona, bo jest opowiedziana przez kogoś, a więc zależna także od literackiej fikcji. Poza zamkniętą przestrzenią gór Sierra Morena roztacza się nieskończony horyzont czasu i opowieści.

            W pierwszej części narracja skupiona jest wokół osoby Alfonsa. Jego perypetie tworzą powieściowy efekt błądzenia, który powstaje dzięki powtarzającym się motywom. Bohater i czytelnik przeżywają zaskakujące deja vu. Rozpoczyna się gra z czasem i pamięcią; w tok głównej narracji wprowadzone zostają opowieści bohaterów. Ważna jest ikonografia, do której odwołuje się autor książki. Pierwsze jej źródło to hiszpańskie barokowe vanitas, drugie to romantyzm, który kojarzy się na przykład z twórczością Goi. Ten barokowo – romantyczny pierwiastek piętnuje rzeczywistość dwoistością czasu i przestrzeni. Nadaje im cech fantastycznych, ale zarazem trzyma się konkretnych hiszpańskich motywów. Ważnym miejscem akcji jest oczywiście grota Gomelezów. To tu Alfons wkracza w baśniowy wymiar snu. Mauretański charakter groty to ekwiwalent orientalnego królestwa Gomelezów w powieści.  Potocki odnosi się do romantycznych fantazmatów na temat Orientu, jako miejsca „poetyckiego wyobcowania” i „egzotycznej cudowności”. Jest to romantyzm „gotycki” z atmosferą „niesamowitości” i tajemniczej erotyki. Druga część książki rozgrywa się w zamku Kabalisty oraz – za sprawą opowiadań Avadora – w Madrycie. Zamek to biblioteka i miejsce magiczne. Tajemnicze znaki na ścianach biblioteki to sygnały sfery filozoficznej i ezoterycznej. Współtworzą one poznawczy i inicjacyjny charakter wydarzeń, w których uczestniczy Alfons. Sygnalizują możliwość emocjonalnego i intelektualnego zjednoczenia człowieka ze światem. Astrologiczne i kabalistyczne znaki – wszystkie mają związek z pojmowaną symbolicznie liczbą, jako sferą boskich idei i harmonii. Oznaczają magiczny związek między mikrokosmosem – człowiekiem a makrokosmosem – wszechświatem. Nie bez przyczyny to właśnie Geometra (Velazquez) i Kabalista (Uzeda) wprowadzają bohatera do zamku…  

Spisek, wokół którego rozgrywa się akcja powieści Potockiego, obejmuje swoim zasięgiem niemal całą kule ziemską – od Ameryki po Orient, od Belgii po Sycylię. A to przecież prefiguracja ulubionego motywu współczesnych thrillerów, które czytamy dla „zabicia” czasu w podróży. Tyle że w wersji Potockiego to jest napisane przez prawdziwego erudytę o szalonej wyobraźni, przy której jeszcze wyraźniej widać, że pomysły współczesnych autorów to dziecinada. Pytania, które zadaje ta powieść, też są bardzo współczesne. Tłem akcji przeważnie jest XVII- wieczna Hiszpania, kraj jednocześnie bogaty i zbankrutowany. Cały ówczesny świat ją podziwiał. Na kartach powieści ciągle przewijają się postacie, które nie muszą nic robić, bo albo odziedziczyły jakąś fortunę po krewnym, który dorobił się w Nowym Świecie, albo pobierają rentę od państwa. Co za tym idzie, absurdalnie dużo uwagi poświęcają towarzyskim intrygom. 

Najbardziej niezwykłym i symbolicznym miejscem akcji „Rękopisu…” jest zamek kabalisty. Marek Basiega pisał o nim, jako o drugim uprzywilejowanym miejscu w labiryncie – jego centrum (M. Basiega: Labirynt, jako klucz do filmów „Rękopis znaleziony w Saragossie” i „Sanatorium Pod Klepsydrą” Wojciecha J. Hasa. „Kino” 1985, nr 6). Jest to obszar zamknięty, który ma też cechy niszczycielskie. Tam nabierają sensu dziwaczne wydarzenia, tam znajduje się Księga, w której los Alfonsa jest już definitywnie rozstrzygnięty. W zamku van Worden wysłuchuje licznych historii opowiedzianych przez naczelnika Cyganów, które w rzeczywistości ukazują wciąż jedną i tę samą historię w różnych wariantach. W ten sposób odsłania się ponadczasowy charakter jego wędrówki, od której nie ma ucieczki. W scenach, których akcja rozgrywa się właśnie w tej przestrzeni, znajduje się również najwięcej nawiązań do kabały, astrologii, czarnej magii. Widzimy właściwie tylko część zamku, wejście, krużganki oraz jedno wnętrze – bibliotekę. Zaraz na początku zauważamy, że oprócz zazwyczaj występujących w pomieszczeniach tego typu książek, globusów, wypchanych ptaków, które są typowymi rekwizytami, pojawiającymi się w pracowniach naukowych, (jako symbole oświeceniowego pragnienia poznania wszystkich tajemnic świata), na ścianach narysowane są dziwne malowidła, a na kominku zawieszone czaszki zwierzęce. Ich wykorzystanie może wydać się widzom dość dziwne, tym bardziej, że Jan Potocki niewiele pisze o wystroju tego miejsca, ale uwypuklają one panującą tam atmosferę tajemnicy.

Żeby podkreślić jak ważna w kabalistyce jest symbolika liter, przywołam opis litery „Alef”(א) Tadeusza Zadereckiego: [Alef] jest pierwszą literą alfabetu hebrajskiego. Jej symbolem jest jeden, jako jeden Bóg, z kształtu i geometrycznego rozbioru, daje nam treść tę samą: zawiera w ukryciu odpowiednik Bożego Imienia. Alef wskazuje na tajemnicę istnienia i jest prafundamentem wszechrzeczy. I dla alfabetu też było początkiem. W nim tkwi reszta liter hebrajskich i z niego się rodzi. Alef po przestawieniu liter (metoda kabalistów) znaczy Pele – cud. Stąd związek Alefa z Bogiem i jego dziełem. Jeszcze inny wariant przestawienia liter prowadzi do wyrazu Opel – mrok, ciemność, rzecz ukryta. Istota Boża jest rzeczywiście ukryta dla zmysłów człowieka, jest ciemnością i mrokiem tajemnicy. Tajemniczość zaś tej litery podkreśla i jej charakter dźwiękowy (przydech), jej duchowy charakter jest zupełnie niepojęty. Kształt tej litery potwierdza, że Bóg jest początkiem i końcem wszechrzeczy. (Dokładnej analizy alfabetu hebrajskiego, ukrytej symboliki poszczególnych liter, dokonał Tadeusz Zaderecki w książce Tajemnice alfabetu hebrajskiego, Warszawa-Lwów 1939).

Najważniejszym, tajemniczym rekwizytem w „Rękopisie znalezionym w Saragossie”, jednocześnie związanym z kulturą żydowską, jest Księga (Talmud, kultura Wschodu – kultura słowa). Oficer wycofującej się armii z Saragossy natrafia na nią zupełnie przypadkiem. W książce Jana Potockiego czytamy: „Pokój był ogołocony z cenniejszych przedmiotów, pozostawiono jedynie drobiazgi znikomej wartości. W kącie, na ziemi, zauważyłem kilka zapisanych zeszytów; podniosłem je i przejrzałem ich zawartość. Był to rękopis hiszpański; jakkolwiek bardzo słabo znałem ten język, to przecież zdołałem pojąć, żem znalazł rzecz zajmującą: rękopis zawierał historię o kabalistach, zbójcach i upiorach”. Znaczenie motywu Księgi w „Rękopisie…” analizowała szczegółowo Iwona Kolasińska, pisząc: „Jeśli Księga spełnia w istocie funkcję tropu, to przede wszystkim w tym sensie, iż poucza, że nie ma tak naprawdę prostych dróg i nie ma takich map, by warto im do końca zawierzyć” (I. Kolasińska: Na początku była Księga… „Kwartalnik Filmowy” 1999, nr 27-28, s. 244-255). Doświadcza tego van Worden, gdy błądzi w górach Sierra Morena. Okazuje się, że los raz zapisany na kartach Księgi jest losem spełnionym, nie ma już powrotu. Czas utracony przez Alfonsa na krążeniu po górach zwraca się w postaci sztuki, staje się częścią Księgi, której dalszy ciąg miał dopisać sam bohater. W książce istnieje ona jako wieczny prawzór zdarzeń. Postaci zachowują się jak marionetki w rękach losu, którym w tym wypadku kieruje narrator przez np. „przyspieszanie i zwalnianie rzeczywistości”. Melancholijne, dłużące się do granic wytrzymałości jazdy van Wordena po górach, kontrastują tempem z opowieściami Cygana.

Jan Potocki pragnął pozostawić – nie tylko Alfonsowi, ale i czytelnikowi – wybór między magią i racjonalizmem. Dlatego doświadczenia van Wordena zostają wpisane pomiędzy te dwa bieguny: racjonalnego uzasadnienia i/lub negacji zjawisk nadprzyrodzonych oraz irracjonalnej wiary w duchy, zjawy, widma i demony. W końcu XVII i początkach XVIII wieku zderzenie to było szczególnie widoczne. Filozofia oświecenia nie była – jak się niekiedy sądzi – programem rezygnacji z metafizyki, jako ogólnego poglądu na świat i człowieka. Chciała ona tylko budować ów pogląd opierając się na wynikach poznania naukowego, bez odwoływania się do zastanych dogmatów filozoficznych, do stereotypów tradycji i religii. Na naszych oczach budowany jest przecież teatr iluzji, a między człowiekiem i przedmiotem tworzy się subtelna więź. Dekoracje, poddane nieraz daleko idącej stylizacji, nadają wizji charakter subiektywny. Pejzaże, wnętrza, rekwizyty stają się czymś więcej niż refleksem świadomości pojawiających się w ich otoczeniu postaci. W istocie odzwierciedlają ich poglądy, symbolizują różne drogi, jakie może podjąć Alfons u początku podróży. W tej optyce wędrówka kapitana gwardii wallońskiej jest obrazem losu człowieka rozdartego, symbolem niepogodzenia się w nim dwóch żywiołów: racjonalizmu i magii, a jednocześnie – jak pisał Marek Basiega – odsłonięciem przed nami ukrytego dążenia ku rzeczom magicznym, niesprawdzalnym, ku innemu bytowi, choćby za cenę utraty w sobie rozumu, dla szaleństwa. (M. Basiega: Labirynt jako klucz…, op. cit.)

Gdyby książkę Jana Potockiego przeczytał twórca psychoanalizy Zygmunt Freud na pewno dzieło to wzbogaciłoby prace nad teorią marzeń sennych. Marzenie senne w koncepcji Freuda to strażnik spokojnego snu. Potrzeby id na jawie są trzymane w ryzach przez ego oraz superego. Podczas snu te dwie „wyższe” instancje słabną i id ma dużo większy wpływ (Freud 2004). Zdaniem Freuda – domaga się podczas snu zaspokojenia swoich potrzeb i marzenie senne to wspomniane wyżej halucynowane zaspokojenie potrzeby (Freud 1952, 2004). Czemu jednak często to zaspokojenie wygląda w tak nieoczywisty sposób? Freud uważa, że marzenie senne w wielu wypadkach służy zaspokojeniu nieakceptowanych społecznie impulsów – seksualnych lub agresywnych. Sen musi ich spełnienie ukryć przed śpiącym, by silne emocje związane z nieakceptowanym pragnieniem nie przerwały spokojnego wypoczynku. Dzieje się to za pośrednictwem pracy snu, w której Freud wyróżnia kilka mechanizmów. Natomiast Carl Gustav Jung uważał, że w psychice człowieka są zawarte biologiczne elementy, wspólne dla wszystkich ludzi, które wynikają z historii gatunku (Dudek 2007; Jung 1995). Nazwał je archetypami. Poza nimi istnieje też część umysłu charakterystyczna dla danej jednostki, tej jednak psycholog poświęcał mniej uwagi. Archetypy, które najczęściej można zaobserwować w codziennym funkcjonowaniu ludzi albo właśnie w snach, to Cień, Persona, Anima i Animus. Persona to zdaniem Junga wynikający z ewolucji mechanizm, który powstał ze względu na to, że człowiek nigdy nie może „być sobą” w społeczeństwie (Jung 1981). Według twórcy psychologii analitycznej przymus wielokrotnego zakładania przez ludzi „masek” przez całe pokolenia sprawił, że w drodze ewolucji stały się one elementem naszego naturalnego wyposażenia. W codziennym życiu Persona objawia się w zachowaniu i myślach, które towarzyszą nam w obecności innych, zaś byłyby nam obce w sytuacji samotności. W snach Persona może występować symbolicznie, jako maska, przebranie, „bycie kimś innym” (nie sobą).

W książce pojawiają się sny z motywami szubienicy, Potocki wprowadza na scenę marzeń sennych bohaterki pierwszej „fantastycznej przygody” Alfonsa — siostry Eminę i Zibeldę. Wprowadza je używając całego aparatu baśniowych niesamowitości. A więc: nieoczekiwany dźwięk dzwonu, bijącego godzinę dwunastą, pojawienie się afrykańskiej kobiety; zaproszenie na ucztę, której niezwykły przepych kontrastuje z opuszczeniem gospody; dziwny i podniecający taniec dziewcząt; ich lęk przed relikwiami i wzmiankami o religii; napój o tajemniczym działaniu; pianie koguta, przerywające opowieść sióstr. Wreszcie one same, niezwykle odziane, o kontrastowych, jak w baśniach, typach urody, wciągające bohatera do wspólnego łoża, by obudził się rano u stóp szubienicy Los Hermanos. Mamy tu do czynienia oczywiście z prastarym i na różne sposoby użytkowanym motywem przemiany kobiety w szatana (czasem przybierającego postać odrażających zwłok w momencie zbliżenia z mężczyzną). Potocki wykorzysta ów motyw raz jeszcze — w historii Orlandyny. Motyw przybrania przez szatana postaci kobiety występuje często również w formie bardziej skomplikowanej; kobieta bowiem ma uśpić czujność i łatwiej opętać ofiarę. Druga noc spędzona z „kuzynkami” (w grocie, która staje się gospodą) kończy się dla Alfonsa również pod szubienicą; szyję oplata mu powróz, w który przemieniła się plecionka z włosów, włożona mu na szyję w miejsce szkaplerza z relikwiami. Z niezwykłym wyczuciem Potocki nie wprowadza głównego bohatera już po raz trzeci w tę samą sytuację — odtąd inni bohaterowie będą się w niej znajdować, by potwierdzić Alfonsowi prawdę jego przeżyć. A więc: kabalista, usiłujący wejść w kontakt z dwiema córkami Salomona i „zwiedziony” przez złe duchy; Rebeka, która popełniła błąd w naukach kabalistycznych, próbując ich mocą przywołać „boskie bliźnięta”; Velasquez, gdy odurzony alikantem spędził noc w gospodzie ze swą ciotką i jej powiernicą; Paszeko, gdy znalazł się w podobnej sytuacji ze swą macochą i jej siostrą. Nakładają się tu dwa elementy, dwa chwyty: skojarzenie eros i thanatos oraz perwersyjna „miłość we trójkę”.

 Miejscem, w którym rozpoczynają się dziwne przygody Alfonsa jest, jak wiemy, opuszczona gospoda Venta Quemada. Niesamowitość tego miejsca, określona zaraz na wstępie ostrzegawczym napisem, potwierdzana jest ciągle przez to, iż wszystkie wyżej wymienione przygody spotykają bohaterów w tym właśnie miejscu. Przewija się, więc gospoda przez akcję wydarzeń, jako miejsce groźne i niesamowite, tym bardziej, iż, pozornie, mogące ulegać przemianom: porzucone w rozpadlinie skały relikwie znajduje Alfons w szparze podłogi gospody. Gospoda czy oberża to (obok grot i lochów) jedno z częstszych miejsc wydarzeń niezwykłych, czasem zgoła niesamowitych (dość przypomnieć noszącą cechy „czerwonej oberży” gospodę z Mnicha). Niezwykły, diabelski charakter gospody podkreśla w swej opowieści „opętany Paszeko”, którego rola polega na przekonaniu Alfonsa o nieziemskim charakterze jego przygód (poprzez relacjonowanie własnej analogicznej przygody). Pewne szczegóły, jakimi Paszeko wzbogaca swoje opowiadanie, zaczerpnięte są z arsenału baśni. A więc pojawiające się w płomieniu kominka trupy braci Zoto, obracające się kołem kościotrupy o ognistych językach, ścigające i torturujące swą ofiarę przy akompaniamencie piekielnego wycia; biała koza przemieniająca się w czarnego kozła, aby w szalonym pędzie zanieść Paszeka do jaskini, w której spędza noc z dziewczętami Alfons — wszystkie te niesamowite, na wzór baśniowy ukształtowane motywy, tworzą jedynie ramę dla opowiadania o przygodzie Alfonsa.

Na uwagę zasługuje jeszcze jedno spostrzeżenie, a mianowicie jak wiemy Jan Potocki napisał książkę w 1794 roku. W Dekameronie piątym opisał relacje nowonarodzonego dziecka z matką oraz rozwój dziecka, znaczenie opieki rodzicielskiej w pierwszych tygodniach życia, które są niezwykle istotne w jego dalszym rozwoju. Czytamy tam: „W istocie głód jest pierwszym doznaniem dziecka. Mleko daje mu pierwsze uczucie przyjemności, a pamięć o nim stanowi pierwsze pojęcie dziecka. Odmowa ze strony karmicielki jest jego pierwszym strapieniem”. Słynna psychoanalityk Melanie Klein badała tę relację w latach 1921-1945, a więc 150 lat później. Zgodnie z Klein dziecko rodzi się z poczuciem potrzeby posiadania czegoś, co istnieje na zewnątrz. To, co daje mu ciepło, miłość, zaspokaja głód, czego dotyka i wyraźnie widzi, to pierś, lecz nie ma świadomości, że to pierś matki. Z czasem zorientuje się, że pierś nie należy do niego, (co ma miejsce około piątego miesiąca życia, kiedy dziecko znajduje się w pozycji depresyjnej). Dzięki rozszczepieniu - głównemu mechanizmowi obronnemu stosowanemu w tym okresie życia, ma ono w fantazji możliwość całkowitego oddzielenia wszystkiego, co dobre od tego, co złe. Melanie Klein opisuje sposób doświadczania matki przez dziecko: doświadcza jej, jako „dobrej piersi", kiedy jest źródłem zaspokojenia, i złej piersi, kiedy go frustruje. Niemowlę kocha tę dobrą pierś i pragnie ją posiąść, natomiast zła pierś jest obiektem projekcji jego agresywnych impulsów i jest zagrożeniem dla dziecka jak i dla jego idealnego obiektu. Możemy sobie zadać pytanie: skąd Jan Potocki znał tak zaawansowaną wiedzę psychoanalityczną?

Nie da się ukryć, że mamy w tym przypadku do czynienia z bardzo dziwnym tekstem, bo tak naprawdę to nie wiadomo, jaki jest oryginał. Potocki pisał tę powieść przez wiele lat, w różnych wariantach. To jest arcydzieło literatury polskiej napisane po francusku, i mało kto wie, że jest to arcydzieło, manifest dzieł surrealistycznych przypominające filmy nakręcone przez Luisa Buñuela. Mamy do czynienia z niezwykle nowoczesnym myśleniem, oryginalnym, nietypowym. Po pierwsze to powieść szkatułkowa, historia w historii. „Rękopis znaleziony w Saragossie" to mieszanina powieści awanturniczej, powiastki filozoficznej i romansu grozy. Po drugie obfituje w nadzwyczajne wątki, autor wplótł też w fabułę swoje przemyślenia dotyczące religii czy sensu życia, odwołując się do ponadczasowych zasad, takich jak: honor, rycerskość, czy zwycięstwo dobra nad złem. Ilekroć byśmy czytali „Rękopis znaleziony w Saragossie” tyle razy odczytamy go inaczej. Doszukamy się ukrytych znaczeń i na pewno przyśni nam się po tej lekturze któryś z bohaterów powieść. Na pewno będzie ciekawie.