Sztuka Słyszenia Bicia Serca

„Sztuka Słyszenia Bicia Serca”

Jan-Philipp Sendker

Autor/ (ur. 1960, Hamburg, Niemcy). Dziennikarz „Sterna”, wieloletni korespondent w USA i w Azji.

 Tłumaczenie/ Irena Kołodziej

Tematyka/ To jedna z najpiękniejszych opowieści o miłości, jakie kiedykolwiek czytałam (czytałem) … - to zdanie powtarzają wszyscy: księgarze, czytelnicy, krytycy w Europie, w obu Amerykach i na Dalekim Wschodzie. Czy można kochać bezwarunkowo? Czy można być bezgranicznie szczęśliwym dzięki miłości, choć jest się ciężko doświadczonym przez los? To zdarza się tylko w marzeniach i w baśniach. A jednak… Czytając książkę „Sztuka Słyszenia Bicia Serca”, wierzy się głęboko, że taka miłość wydarzyła się naprawdę. Opowieść prowadzi nas przez siedem dziesięcioleci - od lat 20. do 90. XX wieku, przez dwa kontynenty, dwie kultury, dwie filozofie życia, dwa systemy wartości.

Główny motyw/ Sławny nowojorski prawnik znika bez śladu w dzień po obronie dyplomu córki. Ani Julia ani jej matka nie rozumieją tajemniczego zaginięcia. Wszelkie próby poszukiwania prowadzą w ślepą uliczkę. Aż pewnego dnia po czterech latach Julia znajduje niewysłany list miłosny, jaki ojciec napisał przed czterdziestu laty do kobiety, o której nigdy nie słyszały. Pragnąc rozwiązać zagadkę przeszłości ojca, Julia wyrusza do birmańskiej wioski, gdzie mieszkała adresatka listu. Tam usłyszy niewiarygodną opowieść o bezgranicznym zaufaniu i bezmiernym uczuciu – uczuciu bezwarunkowym.

Cytat z książki charakteryzujący problematykę utworu:

„[…] od lat uczę się godzić z tym, czego zmienić nie mogę”.

„[…] pragniemy posiąść to, czego posiąść się nie da, uchwycić się tego, czego uchwycić się nie sposób”.

„Życie jest krótkie-za krótkie, by je trwonić na daremne nadzieje. Lepiej cieszyć się życiem, jakie jest, niż się łudzić”.

„[…] nie wierzę w żadną siłę potężniejszą niż strach”.

„Jak można szczerze przysięgać komuś miłość, jeśli nie jest się gotowym do dzielenia się z tą osobą wszystkim, włącznie z przeszłością”.

„Czy to możliwe, że można podkręcić ciszę, tak jak podkręca się dźwięk?”.

„[…] los jest kapryśny, co trzeba zaakceptować, jeśli chcemy kochać życie”.

„[…] są rany, których czas nie uleczy, ale może je zmniejszyć do tego stopnia, że życie znowu staje się możliwe”.

„[…] prawdę należy przykroić do granic własnej wyobraźni”.

„Co wiemy o naszych rodzicach i co oni wiedzą o nas? A skoro nie znamy nawet ludzi, którzy towarzyszą nam od urodzenia- my ich, a oni nas- co w takim razie wiemy o kimkolwiek? Czy z tej perspektywy nie powinnam przyjąć, że każdy z nas jest zdolny do wszystkiego […]”.

„Nie istnieje moc, która mogłaby zwolnić człowieka od bólu i smutku […]”.

„[…] życie to dar, którym nie wolno nam wzgardzić. Dar pełen zagadek, gdzie cierpienie nierozerwalnie splata się ze szczęściem, i wszelkie usiłowania, aby mieć jedno bez drugiego, są skazane na niepowodzenie”.

„ […] największym skarbem człowieka są myśli jego serca”.

„Istota rzeczy jest niewidoczna dla oczu”.

„Nasze organy zmysłów bardzo lubią nas zwodzić, a oczy są najbardziej zwodnicze ze wszystkich”.

„Ambicja i strach mają ze sobą coś wspólnego: ani jedno, ani drugie nie zna granic”.

„[…] nie ma takiej rzeczy, do której człowiek nie byłby zdolny, ani dobrej, ani złej”.

„Znacznie gorzej byłoby oczekiwać dobra od ludzi, by następnie się rozczarować, gdy nie dorastają do naszych wyśrubowanych standardów. Prowadziłoby to do rozgoryczenia i pogardy dla ludzkości”.

„Są rzeczy, których ludzie chodzący po świecie na dwu zdrowych stopach po prostu nie rozumieją. Sądzą, że patrzy się oczami. Sądzą, że dystans pokonuje się za pomocą kroków”.

„Żadne życie nie powinno kończyć się pytaniem. Po co?”.

„[…] sny i wyobrażenia bywają bardziej przykre i groźne niż rzeczywistość […]”.

„Miłość ma tyle różnych postaci […] tyle rozmaitych twarzy, że nie jesteśmy w stanie ogarnąć ich wyobraźnią. Najważniejsze, aby ją rozpoznać, kiedy mamy ją przed oczyma”.

„Bo widzimy tylko to, co już znamy. Nasze doświadczenia projektujemy na innych, zarówno te dobre, jak i złe. Dlatego uznajemy za miłość przede wszystkim to, co odpowiada naszej wizji miłości. Chcemy, by nas kochano tak, jak sami kochamy”.

„Jak to dobrze, że miłość nie jest chorobą zakaźną”.

„To miłość sprawia, że jesteśmy piękni”.

„Czy koniecznie trzeba oglądać świat? Tu, w tej wiosce, w każdym domu, w każdej chacie znajdzie pani wszystkie uczucia, do których zdolny jest człowiek: miłość i nienawiść, zazdrość i strach, radość i smutek. Nie musi ich pani szukać. Trzeba je tylko dostrzec”.

„Nie wszystko, co prawdziwe, da się wyjaśnić […]. I nie wszystko, co da się wyjaśnić, jest prawdą”.

       

                    Czy jest w życiu coś takiego jak katastroficzny punkt zwrotny? Kiedy świat, jaki znaliśmy, przestaje istnieć? Kiedy z jednego uderzenia serca na drugie stajemy się inną osobą? Chwila, gdy kochanek wyznaje, że ma kogoś innego i odchodzi? Dzień, w którym pochowaliśmy matkę, ojca, najlepszego przyjaciela czy przyjaciółkę? Sekunda, w której lekarz informuje nas, że ciężko zachorowaliśmy?

                  A może takie chwile to tylko dramatyczne finały bardziej długotrwałych procesów, finały, które moglibyśmy przewidzieć, jeśli zamiast ignorować znaki, umielibyśmy je odczytać? Czy naprawdę zmieniają one fundamentalnie nasze życie, czy też są jedynie fazą smutku czy wstrząsu, po czym wracamy do naszych starych nawyków, starych upodobań i antypatii, starych lęków i kompulsji, przebranych być może w inny strój?

                   A jeśli te punkty zwrotne istnieją naprawdę, czy jesteśmy ich świadomi, kiedy się przydarzają, czy też rozpoznajemy brak ciągłości dopiero później, w retrospekcji?

                 

                    Pierwszy sygnał, że coś jest nie tak w domu, nadszedł tuż po dziesiątej rano, kiedy Julia i jej matka jadły śniadanie. Rodzina poprzedniego wieczoru świętowała obronę dyplomu Julii. Wtem zadzwonił telefon. Dzwoniła Susan, sekretarka ojca. Pytała, czy nie jest chory. Umówiona osoba, czeka na niego i się niecierpliwi. Żadna z kobiet nie powiedziała nic na temat zawalonego spotkania. Matka ani razu nie zadzwoniła do biura, żeby sprawdzić, czy nie było od ojca wiadomości. Musiało zajść coś nieprzewidzianego, zgodziły się obie. Pewnie nie miał możliwości, aby zadzwonić, utknął na jakimś spotkaniu i za jakiś czas na pewno się pojawi, co to tego nie ma wątpliwości.

                    W parę tygodni później siedział w domu u kobiet przy kuchennym stole Francesco Lauria, kierownik specjalnej jednostki, której przydzielono sprawę zaginięcia ojca Julii. Szef nowojorskiej policji przedstawił go, jako jednego z najlepszych śledczych. Lauria był inteligentny, elokwentny, dobierał słowa starannie niczym pierwszorzędny adwokat. Przypadek znikniecie ojca Julii stanowił dla Laurii drogę awansu, i był zdecydowany wyciągnąć z tej sprawy najwięcej, jak się da. „Wpływowy prawnik Wall Street zniknął bez śladu” – głosił nagłówek „Timesa”. Przez parę kolejnych dni gazety były pełne spekulacji. Czy to morderstwo, dokonane z zemsty przez klienta? Dramatyczne porwanie? Czy są jakieś powiązania z Hollywood?

                

                        Wszystko, co ustaliła policja podczas pierwszych dwóch tygodni, sprawiło jedynie, że sprawa stała się jeszcze bardziej tajemnicza. Śledztwo z czasem odsłoniło kulisy tajemniczego zniknięcia. Ojciec Julii pojechał na lotnisko JFK, poleciał do Los Angeles. Z Los Angeles udał się pierwszą klasą do Hongkongu. W Hongkongu spędził noc w hotelu, zjadł posiłek. Nazajutrz udał się do Bangkoku. Wiele okoliczności wskazywało na to, że „zaginiony” nie zaginął, lecz udał się w dalszą podróż do Birmy.

                   Zgodnie z danymi urzędu imigracyjnego, ojciec Julii przyjechał z Birmy do USA w roku 1942 na podstawie wizy studenckiej. Studiował prawo w Nowym Jorku i w roku 1959 został obywatelem Stanów Zjednoczonych. Jako miejsce swojego urodzenia wymienił Rangun, stolicę dawnej kolonii brytyjskiej. Dochodzenie FBI i Ambasady Amerykańskiej w Rangunie do niczego nie doprowadziło. Win to w Birmie pospolite nazwisko i wyglądało na to, że nikt nic nie wie o jego rodzinie.

                   

                         W miarę trwania śledztwa okazało się, że pan Win sam opuścił Stany Zjednoczone bez przymusu kogokolwiek. Julia zaczęła zastanawiać się, kim był mężczyzna, który ją wychował? Z kim żyła pod jednym dachem przez ponad dwadzieścia lat swego życia? Kim tak naprawdę był jej ojciec? Jak jej matka mogła wyjść za człowieka, o którym nic nie wiedziała? Okazuje się, że mąż tak naprawdę zostawił ją długo przedtem, zanim zginął. I tak żyli w równoległych, nieprzystających światach, aż do dnia, kiedy zniknął. Policjant Lauria doszedł do przypuszczenia, że przyczyn tajemniczego zniknięcia należy szukać w okresie dwudziestu lat jego życia. Okazuje się, że birmańskie baśnie, które uwielbiała, kiedy opowiadał jej ojciec stanowiły jedyny wgląd w przeszłość ojca.

                  

                      Pewnego dnia Julia otrzymała od matki przesyłkę z drobnymi osobistymi rzeczami ojca. Na samym wierzchu były zdjęcia i stare dokumenty ojca. Pomiędzy zdjęciami, starymi paszportami i dokumentami leżały niewysłane listy zaadresowane do Mi Mi, która mieszkała w Birmie. Po przeczytaniu owych listów łzy ciekły strumieniami po policzkach Julii. Po czterech latach od zaginięcia ojca Julia postanowiła pojechać do Birmy i odszukać nieznajomą z listów i może także samego ojca.

               

                       Niespełna kilka godzin po przybyciu do Rangunu, do Julii siedzącej w kawiarni podszedł starszy mężczyzna przedstawił się, jako U Ba i powiedział: „Proszę mnie źle nie zrozumieć. Jestem jednak starym człowiekiem i nie mam pojęcia, ile lat mi zostało. Ludzie w naszym kraju szybko się starzeją i wcześniej. Kres mego życia jest coraz bliższy, a mam jeszcze do przekazania pewną historię. Historię przeznaczoną dla pani”. Co ciekawe ów mężczyzna znał jej imię i nazwisko, datę urodzenia i pochodzenie, znał także jej ojca. U Ba znał tyle szczegółów z jej życia, że nie dało się go posądzić o kłamstwo lub szaleństwo. U Ba zaproponował jej, że opowie historię życia jej ojca a także zaprowadzi ją do miejsc jego dzieciństwa.

                      

                 Jej ojciec przyszedł na świat w biednej bengalskiej wiosce, w rodzinie, która wierzyła w przepowiednie astrologa bardziej niż w miłość i własną intuicję. Na swoje nieszczęście Tin Win przyszedł na świat w sobotę w porze jesiennych monsunów, co nie wróżyło dla niego dobrego życia. Lokalny astrolog przepowiedział, że chłopiec może sprowadzić na siebie, rodzinę i wioskę nieszczęście. Astrolog powiedział, że widzi nieszczęście w oczach dziecka. Teraz, gdy wypowiedziały się gwiazdy, los dziecka został przesądzony.

Na początku pozdychały wszystkie kurczaki. Wkrótce po wypadku z kurczętami- w osiem tygodni po narodzinach chłopca- umarła krewna, cioteczna babka. Ojciec małego Tin Wina zaczął wycofywać się z życia aż do tragicznej śmierci na polu golfowym. Kilka lat po tym incydencie wdowa sprzedała dom wzięła chłopca za rękę kazała usiąść mu na pniaku przy drodze i nie pozwoliła mu się ruszać z tego miejsc dotąd dopóki nie wróci. Chłopiec miał z tego miejsca dobry widok na ścieżkę, prowadzącą do ich domu. Matka nie oglądając się za siebie szybko zniknęła z pola widzenia. Mały Tin Win patrzył w ślad za nią. Siedział w kucki od rana do wieczora na pieńku kilka dni, nie czuł ani głodu, ani pragnienia. Lecz matka nie wracała i nigdy już nie wróciła.

               Chłopcem zaopiekowała się siostra sąsiadki pani Su Kyi, energiczna starsza kobieta o niskim głosie i śmiechu. Z czasem mały Tin Win zaczął tracić wzrok aż przestał całkowicie widzieć.  Trafił do pobliskiego klasztoru buddyjskiego i tam poznał dziewczynkę o imieniu Mi Mi. Dziewczynka zmieniła życie chłopca a on zmienił życie jej. Mi Mi była niepełnosprawna, miała wykręconą stopę i poruszała się na czworakach. Tin Win nosił ją na plecach był jej „nogami” a Mi Mi kierowała Tim Winem i ostrzegała przed przeszkodami na drodze- była jego „oczami”. Między nimi „wybuchła” wielka miłość i przywiązanie.  Zakochani spędzali razem każdy targowy dzień i poznawali Kalaw i okolice, jakby odkrywali nieznany ląd. Badali miejscowość skrupulatnie niczym dwoje naukowców. Z czasem ustalił się rytuał odkrywania tajemnic tego nowego świata. Kochali się i na nowo opanowywali alfabet życia.

                  Jednak pewnego dnia do wioski przybyło dwóch nieznajomych mężczyzn, którzy szukali Tin Wina. Astrolog jego dalekiego bogatego krewnego U Sawa przepowiedział, że jeśli pomoże komuś ze swojej rodziny los może się odwrócić na jego korzyć. Tin Win został zabrany z wioski. Najlepsi lekarze z Birmy zbadali chłopca i ustalili, ze cierpi na nietypową w tym wieku kataraktę. Szybko został zoperowany i odzyskał wzrok. Lecz wuj miał wobec niego jeszcze inne plany. Opłacił chłopcu bilet do Ameryki, mieszkanie i stypendium. Od chwili przybycia Tin Win okazał się dla wuja U Sawa nadzwyczaj użyteczny i kompetentny. Odwrócił przepowiedzianą przez astrologa klęskę. Tin Win codziennie pisał do Mi Mi listy a jego ukochana pisała do niego. Lecz listy nigdy do nich nie trafiały, wuj za pomocą służącego je wykradał. Według U Sawa to miłosne szaleństwo musiało się skończyć. Oddalenie i wyjazd do Ameryki tę miłość na pewno zakończą. Tin Win opuścił Birmę a wuj na pożegnanie oznajmił, że oczekuje od chłopca dyplomu uniwersyteckiego z wyróżnieniem. Życzył mu wszystkiego dobrego, w podróży i na studiach.

                

                     W tym miejscu należy zostawić recenzję niedokończoną. Pytanie brzmi, po co wrócił po tylu latach Tin Win do Birmy? I kim jest U Ba, mężczyzna, który opowiedział Julii historię jej ojca? Jan-Philipp Sendker w książce „Sztuka Słyszenia Bicia Serca” odpowiada na dwa egzystencjalne pytania: czy prawdziwą miłość można zaliczyć do świata baśni? Czy trudno znaleźć sobie drogę w świecie, który odwrócił się od nas plecami?

               Należy także wyjaśnić, czym jest w psychoanalizie alegoria utraty wzroku. Opuszczenie dzieci przez rodziców kojarzy nam się zwykle z fizycznym porzuceniem, kiedy to są one oddawane do domów dziecka ( w książce do buddyjskiego klasztoru) lub pozostawiane na ulicy. Pozostawione bez pomocy i wsparcia wobec trudnych sytuacji i emocji, zazwyczaj przerastających dziecięce możliwości narażone są na przeżycie traumy. Poczucie opuszczenia wywołuje w dziecku strach, który wynika z faktu, że samo, bez pomocy rodzica, nie jest w stanie przeżyć. Ten pierwotny lęk ogarnia całe ciało, ale dziecku trudno go wyrazić. Staje się wtedy marudne i napięte, czasami płaczliwe, a czasami agresywne. Nocą często śnią mu się koszmary, w których przeżywa lęk wobec strasznych rzeczy dziejących się we śnie. Takie dzieci „tracą wzrok”, nie muszą wtedy „widzieć” opuszczenia i porzucenia. Rodzice ich nie opuścili tylko wyjechali za granicę albo zginęli w wypadku samochodowym. Dobrym tego przykładem jest „syndrom fałszywych wspomnień Benjamina Wilkomirskiego”, który zasypał dziurę emocjonalną po rodzicach wymyślonymi historiami ze swojego życia.

                 

Tam, gdzie kończy się kraj

"Tam, gdzie kończy się kraj”

Dawid Grosman

Autor/ ur. 25 stycznia 1954 w Jerozolimie – współczesny izraelski pisarz, autor między innymi książek dla dzieci. Ojciec Grossmana, Yitzhak, pochodził z Dynowa. W 1936 roku w wieku 9 lat wyemigrował z owdowiałą matką do Palestyny, ojczyzny swojej przyszłej żony Michaelli, matki Dawid Grosmana.

Tłumaczenie/ Magdalena Sommer

Tematyka/ Kiedy Dawid Grosman pisał powieść „Tam, gdzie kończy się kraj”, jego syn Uri walczył w drugiej wojnie libańskiej. Zginął na krótko przed zawieszeniem broni. Rodzinna tragedia nie wpłynęła zasadniczo na konstrukcję książki, choć odbiła się na jej perecepcji. „Tam, gdzie kończy się kraj” nie jest, bowiem jedynie powieścią antywojenną. Unikający z reguły tematów politycznych Grosman bardzo subtelnie kreśli tutaj skomplikowane relacje na Bliskim Wschodzie, gdzie z mlekiem matki wysysa się „lęk i nienawiść”. Ale tym, co zajmuje go w równym stopniu, są sprawy najważniejsze: miłość, sens życia ludzkiego, rodzina.

Główny motyw/ Na wieść o tym, że syn wyruszył na front, Ora opuszcza dom, by czasem nie otrzymać żadnej złej wiadomości o jego losie. Piesza wędrówka przez Galileę, w której towarzyszy jej dawny kochanek, sam niegdyś okrutnie doświadczony przez wojnę, staje się dla obojga niezwykłym doświadczeniem. Odbędą oczyszczającą wyprawę w przeszłość, podróż po meandrach wspomnień o normalnym, a przecież nienormalnym życiu w cieniu wiecznego niebezpieczeństwa. Z bólu, wspomnień i nadziei rodzi się więź silniejsza niż śmierć.

 Cytat z książki charakteryzujący problematykę utworu:

 „[…] bo głosy są najważniejsze, gdy wszystko inne jest niewidoczne. Działa wyłącznie wyobraźnia”.

„To kolejna mądrość, którą przyswoiła sobie w ciągu długiego życia wśród plemienia mężczyzn, mądrość nieprzytłaczania emocjami”.

„[…] żadne nowoczesne urządzenie na pewno nie zastąpi człowieka w prostej czynności wiązania butów”.

„[…] jak opowiedzieć całe życie, przecież życia by nie wystarczyło, od czego zacząć?”.

„Boże, jak w ogóle można opisać, przywołać do życia człowieka z krwi i kości za pomocą słów”.

„Pamiętaj tylko, że czasami zła wieść jest bardzo dobrą wiadomością, której nie zrozumiałeś. Pamiętaj, że to, co kiedyś było złą wiadomością, może z czasem zmienić się w dobrą, najlepszą jaką potrzebujesz [...]”.

„[...] jeśli wystarczająco długo przyglądasz się człowiekowi, na pewno dostrzeżesz najgorsze miejsce, do którego może dotrzeć w życiu”.

                  

                      Konflikt izraelsko-palestyński to jeden z największych konfliktów we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Jego złożoność sprawia, że jest problem, który niezwykle trudno rozwiązać. W XXI wieku konflikt pogłębił się, a do eskalacji doszło po zwycięskich dla Hamasu w wyborach parlamentarnych. Ugrupowanie umocniło swoją pozycję na palestyńskiej scenie politycznej, ale przysporzyło to Palestynie wewnętrznych i zewnętrznych problemów. W kraju doszło do kryzysu politycznego spowodowanego konfliktem Hamasu z Fatahem. Izrael natomiast nie mógł zaakceptować nowo wybranej władzy. Na linii Hamas Izrael dochodziło do coraz większych napięć, czego efektem były izraelskie operacje zbrojne przeprowadzone w latach 2006 -2014. Przyszłość konfliktu izraelsko-palestyńskiego wydaje się być trudna, a szanse na pokój znikome.

Konflikt izraelsko-palestyński, to jeden z największych konfliktów we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Trwa nieprzerwanie od ponad sześćdziesięciu lat i stanowi ogromne wyzwanie dla społeczności międzynarodowej. Na przestrzeni dziesięcioleci podejmowano już wiele prób jego rozwiązania, jednak żadna nie przyniosła oczekiwanych efektów. Wszelkie mediacje i próby negocjacji stają w martwym punkcie z uwagi na złożoność problemu i warunki, jakie obie strony muszą spełnić, by mógł zapanować trwały pokój. W XXI wieku wciąż podejmowane są wysiłki na rzecz stworzenia państwa Palestyńskiego, ale kolejne konflikty między Palestyną i Izraelem hamują proces pokojowy. Obie strony wielokrotnie deklarowały chęć wznawiania rozmów pokojowych, jednak kryteria, jakie stawiają przed sobą sprawiają, że negocjacje nieustannie kończą się fiaskiem.

                

                    Aby zrozumieć powieść Dawida Grosmana „Tam, gdzie kończy się kraj” należy przeczytać na początku ostatnią stronę książki, w której autor wyjaśnia, dlaczego ją napisał i dlaczego zmienił jej zakończenie. Książkę zaczął pisać w maju 2003 roku, pół roku przed zakończeniem służby wojskowej najstarszego syna Jonatana i pół roku przed powołaniem do wojska jego młodszego syna Uriego. Obydwaj służyli w jednostkach pancernych. Uri dobrze znał fabułę i postaci opisywane w książce. Za każdym razem, gdy rozmawiał z ojcem przez telefon i gdy przyjeżdżał do domu na przepustkę, wypytywał ojca, co nowego w powieści i w życiu jej bohaterów. Dwunastego sierpnia 2006 roku, w ostatnich dniach drugiej wojny libańskiej, Uri zginął w południowym Libanie. Jego czołg został trafiony przez pocisk podczas akcji ratowania innego czołgu.  Po odbyciu tygodniowej żałoby Dawid Grosman wrócił do pisania. Tekst był już prawie gotowy. Tym, co się zasadniczo zmieniło, był wydźwięk rzeczywistości, w której powstała ostatnia wersja.

               Fabuła książki Grosmana „Tam, gdzie kończy się kraj” koncentruje się na życiu Ory matki dwóch synów: Adama i Ofera, oraz jej byłego męża Iliana i jej byłej miłości Awrama. Grosman portretuje losy trzech, skazanych na siebie, osób. Ora, Awram i Ilan mają wspólną nastoletnią przeszłość. Łączy ich przyjaźń i miłość. Ta druga nie eliminuje tej pierwszej. Choć dziwny trójkąt będzie funkcjonował przez kilkadziesiąt lat, nie o zwykły romans w tym wypadku chodzi. Wielkie uczucie zostaje przypieczętowane rozstaniem i odrzuceniem, przyjaźń przejawiać się będzie w poświęceniu i pamięci, a pewność, że to, co połączyło przed laty, nigdy nie jest w stanie podzielić, da siłę na całe życie.

              Ora dowiaduje się z mediów, że w Izraelu zarządzono operację wojskową, rozkaz numer osiem, połowa kraju jest zmobilizowana. Była także wściekła na wiadomość o tym, że jej młodszy syn Ofer zadzwonił do swojej kompanii z błaganiem, żeby go wzięli, a przecież tego samego dnia miał zostać oficjalnie zdemobilizowany i potem jechać z matką na dawno zaplanowaną podróż do Galilei.

              

                 

            Orę zaczął dręczyć doskonale znany jej lęk – lęk przed tym, co jej przyjdzie do głowy, co zobaczy w wyobraźni, gdy będzie myśleć o synu, co wymknie się jej z umysłu i „skrępuje jej ręce i oczy”. Na myśl o Oferze ból i ucisk tylko się wzmacniały, każda część ciała zdawała się pulsować i wtedy uświadamiała sobie, że nie boli ją ciało tylko „boli” ja Ofer. Żadne „negocjacje” z synem nie dawały żadnych nadziei na to, aby nie zgłaszał się na ochotnika do wojska. Jedyną odpowiedzią Ofera na lęki matki było to, że; „Przez trzy lata jadł gówno i proch, czekając na tę akcję, przez trzy lata odwalał służbę na przejściach granicznych i w patrolach, obrzucany kamieniami przez dzieci w palestyńskich wsiach i w żydowskich osadach, nie wspominając już o tym, że od pół roku nawet nie powąchał czołgu [...]”. Teraz miał zrezygnować z takiej okazji, gdzie trzy brygady pancerne będą brały udział w prawdziwej akcji? Teraz miał jechać z matką na wyprawę do Galilei? Teraz to jej syn Ofer jest dorosły, musi uspokajać jej dziewczyńskie kaprysy i lęki. Bohaterka powieści jednak nie wytrzymuje życia w strachu przed nadejściem złej wiadomości i po prostu ucieka. Wyobraża sobie, że jeśli ucieknie z domu i zniknie bez śladu, to żadna zła wiadomość jej nie doścignie, a jeśli jej nie doścignie wiadomość, to nic złego się nie stanie. Życie jakby się zatrzyma w swoim biegu.

                    Kiedy Ofer pakował się w swoim pokoju na wojnę zaczęła doświadczać retrospekcyjnych myśli. Przypomniała sobie jak Ofer zaprezentował jej i mężowi Ilanowi kuloodporny kombinezon „czołgisty” a teraz jest „pokonana” przez własne państwo, które „zabiera” jej syna na wojnę. Ora w swych planach pozostała nieugięta, przez cały miesiąc planowali wyprawę, jako prezent dla niego za zakończenie służby wojskowej. Razem kupili dwa nieduże namioty składające się w malutkie paczuszki, wymyślne plecaki, śpiwory i górskie buty. Na Orę jednak czyhały drobne niespodzianki, niezwykłe połączenia zmysłowych doznań. Kryje się w tym jakiś problem wymagający rozwiązania, lecz nie do końca rozumie, o co chodzi. Przecież tyle uwagi poświęciła przygotowaniom do wyjazdu, to idiotyczne, postanowiła wybrać się sama mając wrażenie, że tam w Galilei, nastąpi jakiś zwrot. Początek prawdziwego, pełnego jej uzdrowienia. Przez tę nieskończoną chwilę ona, Ofer i wszystko, co dzieje się w ogromnej przestrzeni między nimi, układa się za sprawą przebłysku świadomości i nieświadomości w jedną wielką całość, niczym tkanina w gęstym splocie.

            

                     O dziewiątej wieczorem Ora chodzi już od ściany do ściany, nagle ze zdumieniem widzi w telewizji siebie i Ofera, jak obejmują się na pożegnanie w punkcie zbiórki jego batalionu. Przypomniała sobie, że faktycznie ich tam filmowano, i wpadła w panikę. Nagle ciszę jej mieszkania „rozerwał” dźwięk telefonu, niepewny męski głos w słuchawce powiedział: „To ja”. To był głos Awrama jej byłej miłości jeszcze z lat dzieciństwa, z którym nie rozmawiała od trzech lat. Ora zsunęła się z fotela na dywan, siadła z podwiniętymi nogami, z opuszczoną głową. Nieświadomie odtworzyła pozycję, w jakiej siadała będąc nastolatką, tak rozmawiała z nim przez telefon, kiedy miała siedemnaście, dziewiętnaście, dwadzieścia dwa lata, całe godziny intymnych rozmów od serca. Czy teraz ma jeszcze serce?

         

                       Ora namówiła Awrama na wspólną wyprawę do Galilei a on się na to zgodził. Rozłączyła się szybko, aby nie zdążył się rozmyślić. Biegała po domu cała rozgorączkowana. Wreszcie będzie mogła, z kimś porozmawiać o lękach związanych z Oferem. Odkąd rozstała się z mężem Ilianem, który wraz ze starszym synem Adamem wyjechali do Ameryki Południowej nie miała obok siebie bliskiej osoby do rozmów. Doszła do dziwacznego wniosku, że jeśli ucieknie z domu, to układ między nią a losem zostanie nieco odroczony, przynajmniej na jakiś czas.

               Ora i Awrem wędrują tak przez cały dzień, aż do wieczora, maszerują kawałek i siadają, unikają szos i ludzi, co jakiś czas zjadają to czy owo z zapasów, które Ora taszczyła w plecaku. Poruszali się wahadłowo, tam i z powrotem. Awram był byłym żołnierz wywiadu wojskowego i domyślał się, że Ora umyślnie próbuje zgubić kierunek, żeby nie móc znaleźć drogi powrotnej i nie usłyszeć złych wiadomości z wojny o synu

                     Kiedy tak wędrują starym szlakiem przez Izrael od północnych zielonych wzgórz po Judeę, nawiązują rozmowę „terapeutyczną”. Wspominają dzieciństwo, młodość i to, dlaczego Ora i Awram nie zostali małżeństwem. Przecież tak się kochali, kochają nadal, a do tego Orel jest synem Awrama? Ora zastanawia się, co przyczyniło się do tego, że jej mąż Ilian od niej odszedł? W trakcie tych rozmów czytelnik dowiaduje się, że w młodości Awram, jako żołnierz trafił do niewoli egipskiej gdzie był poddany torturom i ledwo przeżył. Rany na ciele się zabliźniły, ale rany na psychice nadal pozostają „otwarte”. Ich rozmowy dotyczą dorastaniu synów Ory oraz tego, że Awram nie uczestniczył w wychowywaniu Ofera. Przemierzając stary izraelski szlak Beduinów Ora opowiada Awramowi jak poprzez lata jego nieobecności wychowywała synów, jakie przeżywała z nimi radości i kłopoty, wspominała wszystkie macierzyńskie troski i lęki.

                Dawid Grosman w książce „Tam, gdzie kończy się kraj” pokazuje jak stosunek do własnej przeszłości może być różny, tak jak różni są ludzie. Może być negatywny, pozytywny, wybiórczy. Można mieć przekonanie, że nosi się w sobie rozwiązania wszystkich problemów, a rozwiązania te ukryte są właśnie w przeszłości człowieka. Grosman poddaje czytelnikowi do zastanowienia czy kiedy pozna się przeszłość i zrozumie, będzie można naprawić to wszystko, co źle funkcjonuje w życiu. Autor podsuwa także inne przeświadczenie: nie ma sensu nad przeszłością się w ogóle zastanawiać, wyciągać z niej wniosków, analizować. Ora opowiada bardzo barwne historie ze swojego życia, ze złożonymi wątkami i wielopostaciową narracją. Awram – wręcz przeciwnie. Jego opowieści są oszczędne, zawarte w kilku punktach, bez dygresji i zbędnych ozdobników. Awram chętnie powraca do opowieści z dzieciństwa, Ora – unika ich, ale ochoczo porusza historie z lat młodzieńczych czy z początku dorosłości. Historie, które bohaterowie książki opowiadają sobie nawzajem, realnie wpływają na ich decyzje, działania, nastrój, poczucie szczęścia i zadowolenia, na kontakty z innymi ludźmi i na wiele innych obszarów w ich życiu. Bohaterowie książki czasami przyglądają się swojemu życiu bardziej krytycznie, z dystansu. Niektóre z ich opowieści próbują przeredagować, opowiedzieć na nowo, innymi słowami. Jednak zdają sobie sprawę z tego, że zbytnie koncentrowanie się na przeszłości może prowadzić do negatywnych konsekwencji w codziennym życiu. Analizowanie godzinami przeszłych zdarzeń, opowiadanie tylko o minionych sprawach, przeglądanie wyłącznie „starych fotografii” wskazuje, że są zorientowani tylko na przeszłości. A zatem niebezpieczeństwo nadmiernego koncentrowania się przede wszystkim na przeszłości negatywnej i rozpamiętywanie wszystkich bolesnych zdarzeń i traum, które im się przydarzyły lub które – za sprawą procesu rekonstrukcji – przywołują do życia prowadzi do „ucieczki” w podróż do Galilei, aby uniknąć kolejnych bolesnych doświadczeń życiowych.     

             

                         Nie ulega wątpliwości, że poprzez pisanie książki „Tam, gdzie kończy się kraj” Dawid Grosman oswajał się z lękiem o swojego syna Uriego, który służył w wojsku podczas konfliktu izraelsko-libańskiego oraz próbował sobie poradzić z żałobą po jego śmierci. Grosman aż za dobrze wiedział, o czym pisał. Kiedy sam usłyszał nocą w 2006 roku stukanie do drzwi i – jak wspomina – szedł z sypialni do drzwi frontowych, zdawał sobie sprawę z tego, co ono oznacza, i mówił sobie, że życie, które zna, zaraz się skończy. – „Tak właśnie się wtedy czułem. Myliłem się jednak. Życie jest inne, ale się nie skończyło”– dodaje. I o tym też jest jego powieść. Drugi z bohaterów „Tam, gdzie kończy się kraj”, ojciec syna Ory, ucieczkę od życia ma już za sobą. Była efektem jego przeżyć wojennych, tortur, jakich doświadczył w egipskiej niewoli. Wydawało mu się, że jego życie jest skończone. Ale stając się towarzyszem ucieczki Ory, wędrując z nią po Galilei, sam odbywa jakby podróż w drugą stronę – od otępienia i izolacji do coraz bardziej świadomego poczucia ojcostwa, a więc uczestnictwa w życiu i w strachu. Spotykają się niejako w połowie drogi. Odbywają swoją wędrówkę przez dzikie rejony Izraela, podczas niej autor ich pozostawia, wcześniej jednak gruntownie „przesłuchawszy”. Tak, bowiem ta powieść jest skonstruowana: oni wędrują w przestrzeni, a ich pamięć wędruje w czasie i z retrospekcji czytelnik układa sobie ich historię.