Droga

 

„Droga”

Cormac McCarthy

Autor/ Cormac McCarthy, pisarz amerykański, autor 10 powieści, laureat nagrody Pulitzera, często nazywany następcą Williama Faulknera. Charles Joseph McCarthy, Jr przyszedł na świat 20 lipca 1933 roku w Providence, w stanie Rhode Island. Cormac McCarthy to autor, którego twórczość cechuje mistrzowskie balansowanie na granicy gatunków literackich. Jego powieści, łączące w sobie elementy westernu, thrillera i dramatu, są nasycone atmosferą desperacji, przemocy, ale także głębokiej refleksji nad istotą człowieczeństwa. Jego książki są nie tylko bestsellerami, ale również zdobyły wiele prestiżowych nagród, w tym Nagrodę Pulitzera za powieść „Droga”. Zmarł 13 czerwca 2023, Santa Fe, Nowy Meksyk, Stany Zjednoczone.

Tłumaczenie/ Robert Sudół

Tytuł oryginału/ en-us The Road

Tematyka/ Książka McCarthy’ego to zgodnie z tytułem powieść drogi. Bohaterowie przemierzają rumowisko świata, mimo iż podróż wcale nie obiecuje czegoś lepszego. W gruncie rzeczy najważniejsza jest sama wędrówka, bo cóż robić innego, gdy wszystko wokół przypomina najgorszy koszmar. Zawsze można się łudzić, że za następnym wzgórzem zobaczymy scenerię przypominającą stare dobre czasy: słońce, kwiaty i ludzi – z irytującymi obsesjami i fobiami, ale w zasadzie znośnych, a nawet życzliwych. Czytelnik też tego wyczekuje, ale tak jak i bohaterom, również jemu nie będzie dany moment wytchnienia.

Główny motyw/ W „Drodze”, powieści, w której Cormac McCarthy opisuje podróż ojca i syna przez zniszczone w wyniku nieznanej katastrofy bezkresne przestrzenie Stanów Zjednoczonych, do ostatnich stron nie mówi o przyczynach tragedii. Nie ma tam wielkich eksplozji, pożarów czy potopu. Nie pojawia się żaden opis zniszczenia. Czytamy jedynie o tym, co pozostało: o wiecznie padającym deszczu i śniegu, niebie zasnutym warstwą ciemnych chmur, przejmującym zimnie, zalegających wszędzie hałdach popiołu, brudnej, zatęchłej wodzie, martwych zwierzętach, pustych ruinach domów i wyschniętych na wiór ludzkich trupach. Pośród tego wszystkiego krążą bezładnie nieliczne gromadki wygłodniałych kanibali i nasi bohaterowie – bezimienni i osamotnieni. Każdy dzień jest podobny do następnego. Poszukiwanie resztek jedzenia, miejsca, w którym można się bezpiecznie ukryć i kolejne etapy marszu na południe, gdzie być może da się jeszcze żyć.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu: 

„Pamiętaj, że to, co wpuszczasz do głowy, pozostaje w niej na zawsze, powiedział. Warto, byś się nad tym zastanowił. Ale czasem przecież coś zapominamy, prawda? Zapominamy to, co chcemy pamiętać, a pamiętamy to, o czym chcielibyśmy zapomnieć”. 

„Powiedział, że dla człowieka znajdującego się w niebezpieczeństwie właściwymi snami są sny o niebezpieczeństwie, a cała reszta to gnuśność i śmierć”. 

„Pytanie: Czym się różni to, czego nigdy nie będzie, od tego, czego nigdy nie było?”. 

„Przyszło mu do głowy, że być może w dziejach świata było więcej kary niż zbrodni, ale słabą czerpał z tego pociechę”. 

„Wszystkie rzeczy pełne wdzięku i piękna, które są bliskie sercu człowieka, mają wspólne źródło w cierpieniu. Rodzą się w żałości i popiele”. 

„Wcale nie ocaleliśmy. Jesteśmy żywymi trupami w horrorze”. 

„Mówi się, że kobiety śnią o niebezpieczeństwach zagrażających tym, którymi się opiekują, a mężczyźni  śnią o niebezpieczeństwach zagrażającym im samym”. 

„Czas dany na kredyt i świat dany na kredyt, i oczy na kredyt, by go nimi opłakiwać”. 

„Pomyślał, że każde przywołane wspomnienie jest niechybnie aktem przemocy wobec pierwowzoru”. 

„To, co zamierzasz we wspomnieniach, ma jeszcze swoją realność, znaną lub nie”. 

„Ludzie zawsze myślą o jutrze. Ja w to nie wierzyłem. Bo jutro nie myślało o nich. Nawet nie wiedziało, że są”. 

„Gdy umierasz, to tak, jakby umierali też inni”. 

„Boga nie ma, a my jesteśmy jego prorokami”. 

„Tam, gdzie ludzie nie mogą żyć, słabo wiedzie się również bogom”. 

„Mam nadzieję, że powiedziałeś nieprawdę, bo bycie w drodze z ostatnim bogiem byłoby straszne, więc mam nadzieję, że to nieprawda”. 

„Gdy wszyscy wreszcie umrzemy, zostanie już tylko śmierć, a wtedy jej dni też będą policzone”. 

„Ludzie oblewali wszystkie [węże] benzyną, żeby je spalić żywcem, nie mając innego leku na zło jak tylko zniszczyć to, co postrzegali jako jego wizerunek”. 

„Niewiele nocy przeleżał w mroku, kiedy to nie zazdrościł umarłym”. 

„(…) ich wędrówkę można zmierzyć jedynie za pomocą światła, które nieśli”. 

Cormac McCarthy to autor, którego książki dostarczają wyjątkowej satysfakcji czytelniczej, nawet jeśli jest to satysfakcja pełna smutku, gdyż zmuszają do refleksji nad naszym miejscem w pustym wszechświecie. McCarthy w swojej twórczości uchwycił pewien moment w dziejach ludzkości i literatury – poczucie końca, pustki i bezsensu, które są wszechogarniające i przytłaczające. „Droga” to epicka, nagrodzona Pulitzerem opowieść o człowieku, który stara się ocalić siebie i swojego syna w ponurym postapokaliptycznym świecie. Ojciec i syn (których imion nigdy nie poznajemy) wędrują na południe, próbując dotrzeć do wybrzeża. Przemierzają góry, gdzie wszystko jest wypalone, pokryte popiołem i okopconym śniegiem. Życie niemal zniknęło – poza garstką ocalałych, jest wieczny chłód, a słońce nigdy nie prześwituje przez zasłonę mgły.

Ojciec i syn żyją w tym postapokaliptycznym świecie od lat, jednak zostają zmuszeni do wyruszenia w drogę. Mężczyzna pcha przed sobą wózek sklepowy ze skromnym dobytkiem, przeszukuje puste domy w poszukiwaniu jedzenia, nocują z chłopcem w zimnych lasach na wilgotnych liściach. Nikomu nie mogą ufać – ludzie stali się dzicy i polują na innych ocalałych. Są całkowicie zależni od siebie nawzajem, jeśli chodzi o przetrwanie, co stanowi istotę tej historii. „Droga” opowiada o silnej więzi między ojcem a synem oraz o tym, jak daleko ojciec jest w stanie się posunąć, by chronić swoje dziecko w obliczu straszliwych przeciwności.

Czasem zastanawiałem się, czy ojciec postępuje słusznie. Czy utrzymując syna przy życiu, nie skazuje go na życie pozbawione radości i pełne nędzy? Może ta długa podróż symbolizowała jego niesłabnącą nadzieję, że gdzieś w zrujnowanym świecie jest miejsce, w którym mogliby żyć godnie? Chociaż źródło zniszczenia nie zostało ujawnione, wiele wskazuje na wojnę nuklearną, która pogrążyła świat w lodowatej, szarej zimie. McCarthy opisał ją tak sugestywnie, że podczas czytania nieraz zaskakiwało mnie, gdy po podniesieniu wzroku dostrzegałem promienie słońca wpadające przez okno. Prawie jestem pewien, że właśnie tak będzie wyglądał koniec świata.

Oto w „Drodze” jest świat po końcu naszego, świat, w którym nie ma już żadnej formy ludzkiego społeczeństwa, a więc żadnego projektu, kontraktu. Właściwie nie jesteśmy pewni, czy słowo „świat” jest tu w ogóle adekwatne. „Świat” to przecież pojemny termin, który zakłada rozległy, funkcjonującym zarówno historycznie, jak i synchronicznie system praktyk społecznych. Oto śledzimy losy ojca i syna, których egzystencja przypada na lata po bliżej nieokreślonej, choć definitywnie katastrofalnej, prawdopodobnie ekologicznej w charakterze tragedii, która unicestwiła biologiczną żywność planety Ziemia. Wyobraźmy więc sobie „życie” – życie ludzi – na tle postępującej, a właściwie już dokonanej śmierci planety. Śmierć, ta która działa w warstwie materialnej, zmieniając Ziemię powoli, lecz nieubłaganie w grudę nieożywionej materii, ma swoje dewastujące skutki dla ludzkości.

Mamy tu zatem opowieść osadzoną w samym sercu kondycji utraconego świata, być może katastroficzną, lecz zmuszającą do przemyślenia zarówno konwencji przedstawienia „katastrof” (często utożsamianych wyłącznie z apokalipsą), jak i samego gatunku powieści – rozumianego jako dzieło zajmujące się „przedstawieniem” świata. Trudno jednak uznać „Drogę” za powieść postapokaliptyczną w sensie napominania ekologicznego. Katastrofa, której skutki obserwujemy w fabule, wydaje się być wynikiem załamania ekosfery, prawdopodobnie związanym z działalnością człowieka.

Wyniki trzech badań opublikowanych w Nature i Nature Geoscience wskazują, że zarówno tzw. średniowieczne optimum klimatyczne (ocieplenie między X a XIII w.), jak i „mała epoka lodowcowa” (ochłodzenie z kulminacją w XVII w. w Europie Zachodniej) miały ograniczony zasięg i zmienny charakter. Współczesne globalne rekordy ciepła, bite rok po roku na całym świecie, nie mają analogii w historii klimatu. Analiza 700 próbek pobranych z drzew, lodowców i osadów wskazuje, że globalne ocieplenie nie jest elementem naturalnego cyklu klimatycznego. Jak zauważa prof. John Cook, autor bloga Skeptical Science analizującego argumenty w debacie klimatycznej, od 91 do 100% naukowców zgadza się, że wzrost temperatury to efekt działalności człowieka.

Według Ericha Auerbacha, niemieckiego romanisty i filologa, autora monumentalnego dzieła Mimesis – jednego z najważniejszych opracowań poświęconych zachodniemu realizmowi – historia „królów i generałów” odchodzi w zapomnienie, ustępując miejsca historii mas. To masy, często postrzegane jako „ślepe” i „nieme”, stają się kluczowym czynnikiem w kształtowaniu dziejów. Nie dostrzegają one często złożonej natury wydarzeń, w których uczestniczą, ani historycznych mechanizmów, które do nich doprowadziły. Niemniej jednak ich siła – napędzana mediami społecznościowymi – potrafi tworzyć alternatywną, czasem fałszywą rzeczywistość, czego boją się politycy.

Przykładem jest sprawa z Wielkiej Brytanii z lata 2024 roku: dziewczynki, które zginęły, nie zostały zamordowane przez imigranta, lecz przez obywatela urodzonego w Cardiff. Mimo szybkiego ujawnienia tego faktu, fale antyimigranckich protestów przetoczyły się przez kraj. Podobnie, teza o ludobójstwie rzekomo dokonywanym przez Izrael w Gazie, promowana przez RPA w Międzynarodowym Trybunale Sprawiedliwości, choć jawnie polityczna i oparta na wsparciu dla Hamasu, nie powstrzymała fali antyizraelskich protestów.

Jak to możliwe, że tak wielu ludzi wierzy w fałszywe informacje i podejmuje na ich podstawie działania polityczne? Ten sam mechanizm dotyczy mas, które negują zmiany klimatyczne. Niechęć do wyrzeczeń na rzecz ochrony klimatu była widoczna podczas protestów żółtych kamizelek we Francji sześć lat temu, a także w niedawnych protestach rolników. Ujawniała się również w wynikach ostatnich wyborów do Parlamentu Europejskiego, gdzie zielone partie straciły poparcie na rzecz ugrupowań prawicowych, przedstawiających się jako obrońcy „zwykłych obywateli” przed wyrzeczeniami związanymi z polityką klimatyczną. 

Cóż jednak począć z miejscem takim, jakie oglądamy w „Drodze”, czyli miejscem wyrzuconym poza nawias czasu, historii, jakiegokolwiek „planu”? Oczywiście obecność – lub nieobecność – Boga jest jedną z tajemnic tej powieści. Zakładam jednak, że nawet jeśli Cormac McCarthy prowadzi tu namysł religijny – a wyraźnie tak jest – to wyjdzie on poza wizję Boga jako Absolutu i rozumnego sprawcy dziejów. Taki Bóg wydaje się niemożliwy od samego początku powieści – taki Bóg to projekt poprzedniego świata, który powieściowy ojciec pamięta tylko w snach, snom tym już nie ufając. Jak zatem ma działać „przedstawienie” i „realizm” tego miejsca?

McCarthy bada naturę i źródła ludzkich impulsów oraz intuicji moralnych, które prowadzą bezimiennych bohaterów do dalszego życia i zachowania postaw moralnych. W powieści „Droga” kierunkowskazami dla siebie są ojciec i syn, „jeden całym światem drugiego”, choć jak się okaże, to syn jest jej centrum etycznym, zwiastunem moralności w niemoralnym świecie, być może ostatnim dzieckiem urodzonym na tej ziemi. Ojciec czuje w sobie obowiązek chronienia syna, który jest dla niego kompasem moralnym. To, co jest charakterystyczne dla podtrzymania etyki w czasach, w których mało kto pamięta o moralności, to „stare historie o odwadze i sprawiedliwości”, jakie opowiada ojciec synowi. Opowiadanie historii spełnia w tym kontekście funkcję moralną. W tej powieści autor zadaje czytelnikom dużo więcej pytań: Czy nieobecność Boga w postapokaliptycznym świecie wpływa na jej kształt? Na gruncie jakiego konfliktu moralnego powieść jest skonstruowana? Jaki jest kodeks moralny dobrych ludzi, który reprezentują bohaterowie powieści? Czy ich wędrówka przez spustoszone przez kataklizm terytorium Ameryki ma jakikolwiek sens? Jaka jest racja bycia moralnym w niemoralnym świecie?

Bezdroża „Drogi” składają się z dwóch światów: moralnego heroizmu i nihilizmu. „Spopielone trupy skurczone do wielkości dziecka, siedzące na gołych sprężynach foteli. Dziesięć tysięcy marzeń zamkniętych w grobowcach ich zwęglonych serc. Szli dalej. Krocząc po martwym świecie jak szczury po kołowrotku. Noce śmiertelnie ciche i jeszcze śmiertelniej czarne”. Postapokaliptyczny świat to „jałowa, cicha, zapomniana przez Boga kraina”. Na nieobecność w niej Boga wskazuje rozmowa ojca i syna z napotkanym przypadkowo starcem o imieniu Ely[1] (jest to jedyne imię, jakie pojawia się w tym bezimiennym świecie), który mówi wprost: „Boga nie ma, a my jesteśmy jego prorokami”. Słowa te jednak stoją w pewnej sprzeczności z przekonaniami ojca, który już na samym początku powieści w następujący sposób określa swoją relację z dzieckiem: „Wiedział tylko, że dziecko to jego racja bytu. (...) Jeśli nie jest słowem Bożym, to Bóg nigdy nie przemówił”. Deklaracja ojca, choć wyrażona w sposób hipotetyczny, sugeruje, że albo jego syn jest słowem Boga, albo wszechświat jest pozbawiony Boga. Gdy ojciec pyta Eliego, co by powiedział na to, gdyby jego syn okazał się bogiem, starzec nie chce dopuścić do siebie takiej myśli: „Tam, gdzie ludzie nie mogą żyć, słabo wiedzie się również bogom. Przekonasz się. Najlepiej być samemu. Mam nadzieję, że powiedziałeś nieprawdę, bo bycie w drodze z ostatnim bogiem byłoby straszne”. Ostatni bóg oznaczałby istnienie ostatniej wartości lub ostatniej instancji odwoławczej, której śmierć byłaby równoznaczna ze śmiercią wartości.

Wyróżnia ich to, że na ciemnych i opustoszałych drogach niosą ogień, jednak nie dosłownie, lecz symbolicznie: „Ich wędrówkę można zmierzyć jedynie za pomocą światła, które nieśli”. Co oznacza ta metafora? Ogień może oznaczać dobro lub przynajmniej pragnienie bycia dobrym w świecie, w którym ludzie nie mają oporów przed pożeraniem siebie. Ogień jest również czymś, co podtrzymuje ich przy życiu: ogrzewa, chroni przed zimnem. Ogień jednak może być także rozumiany jako podstawa cywilizacji, choć w powieści McCarthy’ego jest to dwuznaczne: ogień spustoszył ziemię, spalił ją zostawiając martwą, a zatem może oznaczać równie dobrze destrukcję cywilizacji. Jednak w wypadku ojca i syna bardziej słuszna wydaje się pierwsza interpretacja. Tak jak Prometeusz wykradł Zeusowi ogień i podarował go ludzkości, tak bohaterowie „Drogi” podtrzymują się nawzajem zapewnieniem: „Bo my niesiemy ogień”. Niosą ogień, więc nic złego się im nie stanie i oni sami nie uczynią nic złego innym: „My nigdy nikogo nie zjemy, prawda?”, „bo my jesteśmy dobrzy ludzie (...). I niesiemy ogień”. Kiedy ojciec umiera, daje synowi ostatnie wskazówki: „Idź na południe. Rób wszystko tak, jak robiliśmy razem. (...) Musisz odnaleźć dobrych ludzi, ale nie wolno ci ryzykować. (...) Ty musisz nieść dalej ogień”. Kiedy chłopiec odpowiada, że nie wie, jak ma nieść ogień, nie wie, czy on jest prawdziwy, i nie wie, gdzie się znajduje, ojciec przerywa te wątpliwości: „Wiesz. Jest w tobie. Zawsze tam był. Widzę go”. Tylko dobrzy ludzie niosą ogień, dlatego ojciec motywuje syna, aby się nie poddawał po jego odejściu: „Jesteś najlepszym facetem na świecie. Zawsze byłeś. Gdy mnie zabraknie, i tak będziesz mógł ze mną rozmawiać. Będziesz mógł do mnie mówić, a ja będę mówił do ciebie”. Wiara w dobro i nadzieja na jego triumf pozostają w powieści McCarthy’ego do końca. „Kto odnajdzie tego małego chłopca? Dobro go odnajdzie. Zawsze tak było. I zawsze tak będzie”. Wydaje się, że odnalezienie rodziny, jaka zaopiekuje się chłopcem po śmierci ojca, jest wypełnieniem tych słów. Więź syna z ojcem – rozmowa z nim i pamięć o nim – są gwarancją, że na zgliszczach starego świata tli się nadzieja na powstanie nowego świata. Syn jest prorokiem nadziei, symbolem cywilizacji i etyki dobra, która będzie kontynuowana przez niesienie ognia dalej.

Jak pisze Erik Wielenberg, amerykański pisarz i profesor filozofii na Uniwersytecie DePauw w Greencastle w stanie Indiana, jedną z lekcji „Drogi” jest to, że pytanie, czy Bóg istnieje, nie jest tak ważne, jak mogłoby się wydawać, szczególnie z punktu widzenia moralności i sensu życia. Kodeks moralny dobrych ludzi jest prosty, łatwo rozpoznawalny i uniwersalny. Nie należy do jakiejś poszczególnej tradycji religijnej. Niezależnie od tego, czy Bóg istnieje, czy nie, i niezależnie od tego, czy potrafimy to uzasadnić, najbardziej wartościowym odniesieniem do drugiego jest miłość, i dobrym powodem za tym, aby być moralnym, jest to, że postępowanie moralne jest jedynym sposobem na osiągnięcie miłości, która dostarcza więzi z innymi. Za niemoralność płaci się cenę samotności[2]. Myślę, że w „Drodze”, powieści niezwykle mrocznej i przygnębiającej, dochodzi do niemal teologicznego ustawienia całkowitej niezależności form narracyjnych od wszelako pojętych dziejowych konieczności. Jako niecharakterystyczna powieść postapokaliptyczna, nieroszcząca sobie prawa do ekologicznego lamentu, „Droga” jest przede wszystkim przejmującym badaniem samego stanu utraty świata, utraty, która – takie jest wrażenie lekturowe – jest nam o wiele bliższa i współczesna, niż byśmy woleli sądzić, która działa na nas samych już dziś.

 

 

 

---

[1] Warto podkreślić, że słowo Eli znaczy po hebrajsku „Mój Bóg” i pojawia się w charakterystycznej biblijnej frazie: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił” („Eli, Eli, lema sabachthani?”, zob. Mt 27, 46–47).

[2] Wielenberg E.J. (2010), God, Morality, and Meaning in Cormac McCarthy’s ‘The Road’, „Cormac McCarthy Journal” 8, s. 1–16 https://journals.tdl.org/ cormacmccarthy/index.php/cormacmccarthy/article/view/2234 [01.10.2014].

 

Tako rzecze Zaratustra

 

„Tako rzecze Zaratustra”

Friedrich Nietzsche

Autor/ ur. 15 października 1844 w Röcken, zm. 25 sierpnia 1900 w Weimarze) – niemiecki filozof, filolog klasyczny, prozaik i poeta, jeden z założycieli (obok Wilhelma Diltheya) filozofii życia w Niemczech. Kategorią centralną filozofii Nietzschego jest filozofia życia, ujmowanie rzeczywistości, a więc także człowieka, jako życia. Prowadzi to do zanegowania istnienia ukrytego sensu i układu świata – esencji, rzeczywistość staje się wobec tego chaosem. Konsekwencję tego stanowi radykalna krytyka chrześcijaństwa oraz współczesnej autorowi zachodniej kultury, jako opartych na tym złudzeniu. Podejście Nietzschego do religii i moralności cechował ateizm, psychologizm i historyzm; uważał je (religię i moralność) za wytwory ludzkie obarczone błędem zamiany przyczyny i skutku. Istotny u niego był także szacunek wobec wartości obecnych w antycznej kulturze greckiej, wraz z postulatem powrotu do niej.

Tłumaczenie/ Wacław Berent

Tytuł oryginału/ de Also sprach Zarathustra. Ein Buch für Alle und Keinene.

Tematyka/ Z „osamotnieniem” nadczłowieka łączy się ważny w filozofii Nietzschego  paradygmat – Bóg umarł. Ciekawe stwierdzenie. Pisarz nie mówi, że Boga nie ma i nie było, mówi, że Bóg umarł. Był i zmarł. Zmarł przez człowieka – swoje dzieło. Zabiła go litość i miłość do ludzi. A skoro nie ma już Boga, to nie ma też nikogo, kto mógłby krępować i ograniczać nadczłowieka w jego dziele. Co to jednak oznacza: „śmierć Boga”? Z pewnością nie chodzi o śmierć dosłowną. Nie chodzi więc o to, że jakaś boska istota, np. zamieszkujący niebiosa starzec z długą siwą brodą, po eonach istnienia znienacka dokonała żywota. Nic podobnego. Śmierć Boga jest po prostu metaforą momentu historycznego, którego nadejście Nietzsche doskonale przeczuł. Momentu, w którym religia – zarówno jako pewna perspektywa postrzegania rzeczywistości, jak i konkretna doktryna, w szczególności chrześcijaństwo – musi ulec nieodwołalnej dekompozycji.

Główny motyw/ Książka składa się z czterech części oraz z przedmowy. W skrócie „fabuła” książki traktuje o poszukiwaniu nadczłowieka przez Zaratustrę. Zaratustra, pustelnik-filozof, schodzi ze swej góry i wyrusza do miasta, do ludzi, i zaczyna ich nauczać na rynku miejskim. To nieudane wystąpienie jest źródłem jego nowych przemyśleń o naturze człowieka. Dalej poznajemy jego nauki wygłaszane już do  uczniów, przygody podczas wędrówek, które zawsze służą głoszeniu prawd o nadczłowieku. W książce jednak nadczłowieka nie ujrzymy. Jedynie jego „protoplastów”, ludzi wyższych, pewnego etapu w drodze ludzkości do nadczłowieka.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Byliśmy kiedyś małpami i dziś jest jeszcze człowiek bardziej małpą niż jakakolwiek małpa”.

„Zaklinam was, bracia, pozostańcie wierni ziemi i nie wierzcie tym, co wam o nadziemskich mówią nadziejach!”.

„Człowiek jest liną rozpiętą między zwierzęciem i nadczłowiekiem, liną ponad przepaścią”.

„Jedna cnota jest większą cnotą niż dwie, bowiem bardziej staje się owym węzłem, na którym zawiesza się przeznaczenie”.

„Czyżby należało najpierw uszy im poniszczyć, aby się nauczyli słuchać oczami?”.

„>Myśmy szczęście wynaleźli< - mówią ostatni ludzie i mrużą niedbale oczy”.

„Kto inaczej czuje, idzie dobrowolnie do domu obłąkanych”.

„Ma się swą przyjemność na dzień i swą przyjemność na czas nocy”.

„Dla ludzi jestem jeszcze czymś pośrednim między błaznem i trupem”.

„Niebezpieczniej było mi wśród ludzi niż wśród zwierząt (...)”.

„Zgoda z Bogiem i z sąsiadem: tego wymaga dobry sen”.

„O, bracia, Bóg, którego stworzyłem, był ludzkim dziełem i obłędem jak wszyscy bogowie”.

„Ze wszystkiego, co czytałem, lubię to tylko, co krwią było pisane”.

„Niegdyś duch był bogiem, potem przedzierzgnął się w człowieka, dziś staje się motłochem”.

„Prawdą jest: kochamy życie nie dlatego, żeśmy do życia, lecz żeśmy do kochania przywykli”.

„Nieco obłędu jest zawsze w miłości, lecz i w obłąkaniu zawsze nieco rozsądku”.

„I mnie, com przychylny życiu, wydaje się, że motyle, bańki mydlane oraz ludzie tego gatunku najwięcej wiedzą o szczęściu”.

„Wierzyłbym tylko w Boga, który tańczyć by potrafił”.

„Najnielitościwiej dręczą nas i naginają niewidzialne dłonie”.

„Życie jest tylko cierpieniem”.

„Rodzenie jest mozolne – mówią inni – i po cóż jeszcze rodzić? Rodzi się wszak tylko nieszczęśliwych!”.

„(...) każdy naród mówi językiem dobra i zła (...)”.

„Nieraz błoto spoczywa na tronie – a nierzadko i tron na błocie”.

„Zbyt długo tkwił w kobiecie niewolnik i tyran. Dlatego nie dojrzała jeszcze kobieta do przyjaźni: zna ona tylko miłość. W miłości kobiety jest niesprawiedliwość i zaślepienie na wszystko, czego nie kocha”.

„(...) boga chcesz sobie stworzyć z siedmiu diabłów swoich!”.

„Wszystko w kobiecie jest zagadką i wszystko w kobiecie ma jedno rozwiązanie: zwie się ono brzemiennością”.

„Dwóch rzeczy pragnie prawdziwy mężczyzna: niebezpieczeństwa i igraszki. Dlatego pożąda kobiety jako najniebezpieczniejszej igraszki”.

„(...) gorzka jest najsłodsza nawet kobieta”.

„Szczęście mężczyzny brzmi: ja chcę. Szczęście kobiety: on chce”.

„Gorycz jest w kielichu najlepszej nawet miłości (...)”.

„Wielu umiera za późno, niektórzy umierają zbyt wcześnie. Obco brzmi jeszcze nauka: >Umieraj w porę<”.

„Bóg jest domniemaniem: lecz ja pragnę, aby domniemania wasze nie wykraczały poza to, co jest do pomyślenia”.

„Lecz niech wam to wolę prawdy znamionuje, że wszystko przeistacza się w myślenie po ludzku, po ludzku widzialne, po ludzku odczuwalne!”.

„Twórczość – oto jest wielkie wyzwolenie z cierpień i polepszenie życia. Lecz żeby twórca powstał, wiele cierpień tu trzeba i wiele przeistoczeń”.

„[Twórcy] I tak stajecie się orędownikami i obrońcami wszystkiego, co przemija”.

„I Bóg ma swoje piekło: jest nim miłość ludzi”.

„Lecz krew jest najgorszym świadkiem prawdy; krew zatruwa najczystszą nawet naukę, czyniąc z niej obłęd i nienawiść serc”.

„(...) nie cierpię jednak cicho stąpających męskich nóg, przy których ostroga nie szczęka”.

„Ziemia – mówił on – ma skórę; na skórze tej są choroby. Jedna z tych chorób zwie się, na przykład: >człowiek<”.

„Największe wydarzenia – to nie nasze najgłośniejsze, lecz nasze najcichsze godziny”.

„Gdy się ślepemu wzrok przywraca, widzi zbyt wiele złego na świecie: tak, iż przeklina tych, co go wyleczyli”.

„Zaś kto pośród ludzi zmarnieć nie chce, musi się nauczyć z każdej pijać szklanicy; kto zaś między ludźmi czystym pozostać pragnie, winien potrafić i w brudnej umywać się wodzie”.

„Czyż urażona próżność nie jest matką wszelkich tragedii?”.

„Nieomal w kołysce dają nam już ciężkie słowa i wartości jak owo: >dobro< i >zło< - tak się posag nasz zwie”.

„A wiele wewnętrznego w człowieku jest jak ostryga: wstrętne, śliskie i trudne do uchwycenia (...)”.

„(...) zaś najohydniejsze zwierzę ludzkie, które kiedykolwiek spotkałem, nazwałem pasożytem: zwierzę, co kochać nie chciało, a z miłości żyć pragnęło”.

„Lecz oto ma nauka: kto się kiedyś chce lotu nauczyć, winien się najpierw nauczyć stać, chodzić, biegać, wdrapywać i tańczyć – nie wzlatuje się od razu do lotu!”.

„Oto siedzę tu i czekam, wokół mnie stare potrzaskane tablice, zarówno jak i nowe na poły zapisane”.

„To właśnie jest boskością, że są bogowie, a Boga nie ma”.

Zacznijmy od dość znanego cytatu z „Tako rzecze Zaratustra”, w którym zawarte są wszystkie istotne wątki, które chciałbym poruszyć w mojej recenzji. Na samym wstępie wymienionego dzieła Fryderyk Nietzsche wprowadza postać proroka Zaratustry, który przybywa do miasta o nazwie Pstra krowa, żeby głosić nowe prawdy, w tym ideę nadczłowieka. Dociera na rynek miasta tuż po tym, jak zgromadzonej tam gawiedzi zapowiedziano rychły występ linoskoczka. Zaratustra jest rozczarowany tym, że mieszkańcy miasta bardziej zainteresowani są tym występem, niż jego słowami. Nietzsche następująco przedstawia ten moment:

„Gdzież jest ten piorun, który was liznął swym językiem? Gdzież jest ten obłęd, który by wam zaszczepić należało? Patrzcie, ja was uczę nadczłowieka. On jest tym piorunem, on jest tym obłędem. Gdy Zaratustra tak zakończył, krzyknął jeden z ludu: >Słyszeliśmy już dość o linoskoku, pokażcie nam go wreszcie!< I lud cały śmiał się z Zaratustry. Jakoż linoskok, sądząc, że na niego przyszła kolej, imał się swego dzieła. Zaratustra jednak spoglądał na lud i dziwił się. Poczem rzekł temi słowy: Człowiek jest linią rozpiętą między zwierzęciem i nadczłowiekiem, – linią ponad przepaścią. Niebezpieczne to przejście, niebezpieczne podróże, niebezpieczne wstecz spoglądanie, niebezpieczne trwożnie zachwianie i zatrzymywanie się. Oto, co wielkie jest w człowieku, iż jest on mostem, a nie celem; oto co w człowieku jest umiłowania godne, że jest on przejściem i zanikiem”. Nietzsche nie napisał niczego nowego, ponieważ Psalm 8;6 naucza: „Człowiek jest niewiele mniejszy od tego co boskie i niewiele większy od zwierząt” (tłumaczenie oryginalne). Nasza egzystencja waha się między zwierzęcością a boskością. Lekceważąc nasze zobowiązanie wobec tej wizji, przestajemy rozumieć sens naszej egzystencji. „W tako rzecze Zaratustra” nie przypadkowo Fryderyk Nietzsche pierwszym swoim bohaterem uczynił linoskoczka, który maszerował po linie ku uciesze gawiedzi, i który został przez błazna spłoszony, wytrącony z równowagi. Linoskoczek spada i ginie, Zaratustra bierze go na ręce, taszczy jego ciało, chroni przed dzikimi zwierzętami w dziupli drzewa i uznaje za swojego pierwszego ucznia. Samotność poruszania się po chybotliwej linie życia jest przerażająca.

            Dzieło „Tako rzecze Zaratustra” rozpoczyna się w momencie, w którym czterdziestoletni Zaratustra po dziesięciu latach rozmyślań w górskiej jaskini dojrzewa do roli proroka-nadczłowieka. W swojej przemowie zwraca się do Słońca. Zaratustra darzy gwiazdę sympatią, ponieważ w jej dobowym ruchu po widnokręgu odnajduje odbicie własnego, przyszłego losu. Zejście ze szczytu góry w doliny, do ludzi, którym niesie nowinę o nadczłowieku, porównuje do punktu, w którym Słońce w południe, osiągnąwszy zenit na nieboskłonie, rozpoczyna ruch w dół ku zachodowi. Metafora dobowego ruchu słońca i kolejnych jego faz związana jest z trzema przemianami ducha. W „Przedmowie Zaratustry” metafora ta nie jest przedstawiona jeszcze w pełni. Wraz z rozwojem fabuły nabiera ona kolejnych elementów, uzyskuje odniesienie do całości dzieła. Metafora o kompletnej treści zawiera, oprócz elementów południa i zachodu (wieczoru), jeszcze dwa składniki: poranek i północ. Poranek oznacza pojawienie się znaku zwiastującego ostatnią z trzech przemian. Południe, a „raczej wielkie południe”, to czas osiągnięcia zenitu rozwoju świadomości, czyli fazy dziecka. Droga od południa ku zachodowi jest drogą powolnego schyłku, wyczerpywania się sił duchowych, a północ oznacza śmierć, która jednakże w perspektywie wiecznego powrotu uzyskuje afirmatywny charakter. Wielkie południe i droga ku zachodowi posiadają, oprócz jednostkowego, także gatunkowy kontekst, w którego obszarze symbolizują osiągnięcie przez ludzkość najwyższego stopnia rozwoju, a w konsekwencji powolne wyczerpywanie się potencjału i mocy w człowieku, jego zanik, który zgodnie z regułami życia i woli mocy, ma przygotować grunt na nadejście wyższego bytu, czyli nadczłowieka.

            Pierwszą osobą, jaką napotyka prorok, jest kontemplujący bożą doskonałość stary pustelnik. Rozpoznaje on Zaratustrę, którego dziesięć lat temu napotkał, gdy ten szedł w kierunku góry, na szczycie której urządził swoją samotnię. Starzec zauważa, że w mężczyźnie zaszła duchowa odnowa, mówi nawet, że stał się on „dziecięciem”. Słowa te brzmią dwuznacznie, sugerują czystość, niewinność proroka, nowy początek jego życia albo to, że osiągnął on już fazę dziecka – taka diagnoza okaże się jednakże, z perspektywy przyszłych wydarzeń, pomyłką. Pustelnik twierdzi też, że miłość do ludzi obraca się przeciwko miłującemu – słowa te, w odróżnieniu od nazwania proroka „dziecięciem”, z perspektywy przyszłych wydarzeń okażą się trafne, ponieważ miłość, a raczej współczucie, jakim Zaratustra darzy ludzi, jest spolaryzowane i dzieli się na pozytywne i negatywne. Pozytywne współczucie kieruje on ku wszystkim zwyczajnym, przeciętnym ludziom, ponieważ ich przeznaczeniem, po osiągnięciu najwyższego punktu rozwoju i wyczerpaniu potencjału mocy, jest zanik, wycofanie się ze sceny życia, ustąpienie miejsca wyższemu człowiekowi i w konsekwencji – nadczłowiekowi. Współczuciem negatywnym obdarza on wyższych ludzi, twórców, z których, z biegiem czasu, ma się wyłonić nadczłowiek. Ludzie wyżsi są największą słabością Zaratustry, dlatego pragnie on ich oszczędzić zamiast przezwyciężyć, a przecież to oni powinni doświadczyć ogromu twórczego cierpienia, jeżeli mają doprowadzić do pojawienia się nadczłowieka. W czasie rozmowy z pustelnikiem prorok nie jest jeszcze świadomy błędu, który popełnia. Współczucie negatywne stanie się największą przeszkodą w walce z duchem ciężkości. 

Zaratustra skierował się do pobliskiego miasta. Widząc tłum na rynku oczekujący na występ linoskoczka, zapragnął oświecić lud nowiną o nadczłowieku. Według proroka człowiek nie jest w hierarchii istot ziemskich ostatecznym bytem, i tak, jak usytuowane niżej stworzenia, powinien wyłonić z siebie (zgodnie z ideą woli mocy i nieustannie wypiętrzającego się życia) byt doskonalszy. Nadczłowiek jest celem człowieka, racją, która usprawiedliwia i nobilituje jego egzystencję. Zaratustra, przepowiadając drogę do nadczłowieka, posługuje się metaforą liny zaczepionej nad dwoma odległymi krańcami przepaści, z których jeden oznacza zwierzę i początek drogi, a drugi nadczłowieka i kres wędrówki. Lina oznacza most wypiętrzony z egzystencji przeciętnych ludzi, których przeznaczeniem jest wytworzenie tej budowli, a następnie zanik, czyli „zejście z drogi” wyższemu człowiekowi, który przechodząc po moście, stopniowo zbliżając się do drugiego krańca, przeistacza się w nadczłowieka. Przemówienie Zaratustry przerwał linoskoczek rozpoczynający swój występ przejścia po linie pomiędzy dwiema wieżami. Gdy akrobata dotarł do połowy drogi, z wieży którą miał za plecami wyszedł karzeł. Błazen szybko zbliżał się do sparaliżowanego nagłym zdarzeniem cyrkowca, a gdy był już przy nim, przeskoczył go. Linoskoczek stracił równowagę i runął w stojący pod nim tłum. Scena z akrobatą symbolizuje nie tylko drogę od zwierzęcia do nadczłowieka, lecz także walkę z duchem ciężkości, którym jest oczywiście przeskakujący śmiałka karzeł. Na te dwie metafory nakłada się jeszcze jedna, symbolizująca nieodwracalność biegu linearnego czasu (linoskoczek nie może cofnąć się na linie), co może stać się przyczyną niezdolności jednostki do utożsamienia się z własną przeszłością, niemożnością wypowiedzenia afirmatywnego: „«lecz tak ja właśnie chciałam!»” co skutkuje negacją ziemskiego świata. Karzeł w kontekście trzeciej metafory oznacza niezaakceptowaną przeszłość linoskoczka, która paraliżuje jego teraźniejsze i przyszłe działania, ostatecznie prowadząc do jego zagłady. Dlatego akrobata zatrzymuje się w połowie liny (która oznacza linearny czas) i spada z niej, gdy jego własna przyszłość go wyprzedza. Te trzy metafory dotyczą również przyszłych losów Zaratustry – on również, przechodząc trzy przemiany ducha, będzie przechodził po linie prowadzącej od zwierzęcia do nadczłowieka, chwiejąc się na niej, walczył z duchem ciężkości i własną przeszłością. Ich ostateczne pokonanie będzie wymagało odrzucenia negatywnego współczucia do wyższego człowieka. Interesującą interpretację zdarzenia z akrobatą przedstawia K. Löwith. Filozof ten twierdzi, że linoskoczek uosabia kondycję człowieka po śmierci Boga, w wyniku której utracił klarowną i bezpieczną pozycję w hierarchii stworzenia, sytuując go pomiędzy zwierzętami a Bogiem. W nowej hierarchii – pomiędzy zwierzęciem a nadczłowiekiem, egzystencja człowieka, uwikłana w możliwość samoprzezwyciężania, przypomina niebezpieczne balansowanie linoskoczka na linie.

Zaratustra wędrował, głosząc swoje proroctwo i gromadząc wokół siebie wyznawców. Wreszcie podjął decyzję o powrocie do pustelni. Przepowiedział uczniom, że powróci do nich dwukrotnie, a w czasie drugich odwiedzin świętować będą nadejście wielkiego południa. Kończy się pierwsze „znijście” mędrca. Następne lata spędził Zaratustra w górskiej samotni. Pewnej nocy miał proroczy sen, w którym nawiedziło go „dziecię ze zwierciadłem”, proszące, aby przejrzał się w lustrze. Zaratustra, zamiast własnego oblicza, ujrzał demoniczną kreaturę śmiejącą się szyderczo. Senne przesłanie prorok odczytał jako znak, że w czasie, gdy on oddawał się rozmyślaniom, przeciwnicy jego nauk rozpoczęli walkę z nowiną nadczłowieka. Sen ma też drugie przesłanie, którego Zaratustra nie zna (lub odrzuca jako niewygodne): maszkara w lustrze ukazuje ducha Zaratustry, który w tym momencie jest jeszcze, jako wielbłąd, niezdolny do przeistoczenia się w dziecko. Zjawa jest pierwszym z upiorów, jakie nawiedzą Zaratustrę. Skłonią go one do zejścia na drogę prowadzącą do przemiany w lwa. Prorok, kierowany miłością ku uczniom, gotowy na obronę idei, jakie rozpowszechnił, rozpoczyna drugie zejście.

Metafora wiecznego powrotu należy do tych metafor, których nie da się przełożyć na język niemetaforyczny. Jedna metafora odsyła do drugiej: pierścień, krąg, koło, kula, wąż, klepsydra bytu, kołowrót, brama; pojawia się też gra przeciwieństw: ciężar-lekkość, zgrzytanie zębów-śmiech, trwoga-rozkosz, choroba-zdrowie, zejście-przejście, szczyt-przepaść itd. Jest ona głównym motywem „Tako rzecze Zaratustra”. Najpełniejszy jej obraz znajdziemy w przypowieści „O widmie i zagadce”.

Stój! karle! rzekłem. Ja! Albo ty! Jam silniejszy z nas dwu: ty nie znasz mej myśli przepaścistej! Jej udźwignąć byś nie zdołał!“ (...)  „Spojrzyj, karle, na ten gościniec pod bramą; — mówię do niego: dwa oblicza ma on w tem miejscu. Dwie drogi zbiegają się tutaj: nikt jeszcze dróg tych do końca nie zeszedł.  Ta długa droga wstecz: po wieczność ciągnie się ona. Owa zaś droga przed się — to druga jest  wieczność.  Przeczą sobie te drogi; zderzają się one ze sobą głowami: — i tu oto przy tej bramie zbiegają się ze sobą. Imię podbramia stoi oto wypisane: „Chwila“.  Lecz gdyby ktoś jedną z tych dróg poszedł dalej, jeszcze dalej i wciąż jeszcze dalej: sądzisz, karle, że te drogi wiecznie sobie przeczą?„ —  „Wszystko proste kłamie — odparł karzeł wzgardliwie. Wszelka prawda jest krzywa, czas nawet jest kołem“.  „Ty duchu ciężkości! odparłem gniewnie, nie ułatwiajże sobie zbytnio! Albo cię tu pozostawię, gdzie utkwiłeś, kuternogo! — a zaniosłem cię wszak wysoko!  Spojrzyj — mówię dalej — na tę chwilę! Od tego podbramia chwili bieży długa wieczna droga wstecz: poza nami leży wieczność.  Nie przebiegłoż wszystko, co z rzeczy wielkich biedz tylko zdoła, już raz tej drogi? Nie musiałoż wszystko, co pośród rzeczy wszelkich stać się może, już raz się stawać, dokonywać, przebiegać? A skoro wszystko już było: co sądzisz, karle, o tej oto chwili? Czyż to podbramie — nie było już raz niegdyś?  I czy rzeczy wszelkie nie są tym ładem ze sobą zwikłane, że ta oto chwila wszystkie przyszłe rzeczy za sobą wlecze? A więc i samą siebie nadomiar?  Gdyż co z rzeczy wszelkich biedz może: i tę długą drogę, przed się wiodącą, raz jeszcze przebiedz musi! —  I ten pająk powolny, co w świetle księżycowem pełza, i ta poświata księżycowa, i ja, i ty na gościńcu pod bramą zaszeptani obaj, o rzeczach wiecznych zaszeptani, — czyż my wszyscy nie musieliśmy już niegdyś tu oto być?  — i czyż nie musieliśmy powrócić, — tą oto drogą wciąż na nowo biedz, aby tamtą długą, okrutną drogą — wiecznie na nowo powracać?   Takem mówił, a coraz to ciszej: gdyż trwożyły mnie myśli nie jawne i ukryte. I oto, nagle, usłyszałem psa wyjącego.  Czyżbym ja już słyszał psa tak wyjącego? Myśl ma wstecz pobiegła. Tak jest! Ongi, gdy dziecięciem byłem, w najodleglejszem dzieciństwie:  — wówczas słyszałem psa tak oto wyjącego. I widziałem go wówczas o zjeżonej sierści, z głową do góry zadartą, drżącego na całem ciele, w tę najcichszą widziałem go noc, kiedy i psy, zda się, w upiory wierzą:  — aż mnie litość zdjęła. Właśnie księżyc o tę porę w pełni wschodził, w milczeniu grobowem stanął ponad domem krągłą żagwią, — stanął cicho na płaskim dachu, jak na cudzej własności: — przeto przeraził się wonczas pies: gdyż psy wierzą w złodziei i upiory. A gdym go po raz drugi tak wyjącego słyszał, zdjęła mnie litość ponownie.  Lecz gdzie się karzeł podział teraz? Gdzie podbramie? I pająk? I szeptanie nasze? Czyżbym śnił? Czyżbym się przebudził? Oto pośród dzikich zwałów skalnych staję nagle samotny w głuszy okolnej, w najgłuchszej poświacie księżyca.  Lecz tam oto leży człowiek! Zaś tu! Pies najeżony skacze do pana, — a skoro mnie tylko ujrzał — zawył ponownie, zakrzyczał: — czyżbym już słyszał niegdyś psa tak o pomoc wołającego?  I, zaprawdę, com ujrzał, tegom nigdy jeszcze nie widział. Ujrzałem młodego pastucha, miotającego się po ziemi, dławiącego się w kurczowych podnietach, o twarzy potwornie wykrzywionej: długi czarny wąż zwisał mu z gęby.  Czyżem widział kiedykolwiek tyle wstrętu i bladego przerażenia w cudzej twarzy? On spał zapewne? I wąż wpełzł mu w gardziel — i wgryzł się w nią mocno.  Dłoń moja targała węża, targała co sił: — daremnie! wydrzeć węża z gardzieli nie zdołała. Wówczas krzyknęło coś ze mnie: „Ukąś! Gryź!“  „Głowa precz! Gryź!“ — tak oto krzyczały ze mnie przerażenie, nienawiść, wstręt i litość społem: wszystko nie zło i dobro krzyknęło ze mnie tym jednym okrzykiem. —  Do mnie, odważni! Wy poszukiwacze, usiłowacze, wy wszyscy, co powierzając się żaglom podstępnym, wypływacie na niezbadane morza! Wy zagadką weselni!  Zgadnijcież mi oto zagadkę, na którą wonczas patrzałem, wytłumaczcież mi to widmo największego samotnika!  Gdyż widmem to było i przyszłości widzeniem, — com wonczas w przenośni widział? I kim jest ten, co kiedyś przyjść jeszcze musi?  Kim jest ów pastuch, któremu wąż w gardziel wpełzł? Kim jest ten człowiek, któremu tak oto wszystko, co najcięższe, najczarniejsze, w gardziel wpełznie?  — Pastuch wszakże ugryzł, jak mu to krzyk mój radził; przygryzł dobrym kęsem! Daleko od siebie wypluł głowę węża: i skoczył na nogi. —  Nie pasterz to, nie człowiek już, — przeistoczony, olśniony, co śmiał się wraz! Przenigdy nie śmiał się na świecie człowiek, jako ten się śmiał!  O, bracia moi, śmiech jam słyszał, co człowieczym nie był śmiechem, — — i oto pragnienie mnie pali, tęsknoty która się nigdy nie ukoi.  Tęsknota za owym śmiechem trawi mnie: och, jakże ja zdołam żyć jeszcze! I jakżebym zdołał teraz umrzeć! — Tako rzecze Zaratustra.

Parabola rozmowy Zaratustry z karłem pod bramą oraz parabola pasterza z wężem w gardle są pełne symboliki, która doczekała się obszernych komentarzy. Zaratustra, płynąc statkiem, opowiada miłującym niebezpieczeństwo żeglarzom (symbolizują „wolne duchy”) zagadkę o swoim przewidzeniu. Jak sugeruje sam autor, zamiast zagadki rozwiązywać (losen), najlepiej je uwalniać (erlosen), tak jak uwalnia się własne potwory i zamienia w „niebiańskie dzieci”. Konfrontacja z karłem odbywa się pod bramą, która nosi nazwę „Augenblick”, co można tłumaczyć jako „chwila”, a co dosłownie oznacza „okamgnienie”. Ta metafora odnosząca się do patrzenia jest pomocna w zrozumieniu problemu czasu. Tak jak patrząc nie widzimy nigdy pojedynczych elementów, z których składa się obraz, ale widzimy od razu obraz w całości, tak samo przeżywamy czas nie w oddzielnych „punktualnych” chwilach, ale w pewnej ciągłości (trwaniu). Brama-chwila jest punktem, w którym zbiegają się dwie przeciwne drogi, z których jedna wiedzie w przeszłość, a druga w przyszłość. Karzeł twierdzi, że czas jest kołem, więc ciągnące się w nieskończoność drogi nie przeczą sobie nawzajem, tylko łączą się, stając się jedną z drugą. Odpowiedź karła przypomina pesymistyczną filozofię Schopenhauera, którego ponadhistoryczną podstawę negującą czas, Nietzsche pragnie przezwyciężyć. Nieprzypadkowo karzeł nazywany jest kuternogą, diabłem czy duchem ciężkości, który zatruwa wewnętrznie, fałszuje nasz obraz i hamuje rozwój.

Właściwa nauka o wiecznym powrocie, która jest przewidzeniem Zaratustry i zagadka dla wolnych duchów, nie objawia się w słowach karła czy zwierząt, ale w opowieści Zaratustry o pasterzu z wężem w gardle. Metafora pasterza może być ironicznym nawiązaniem do Ewangelii, przedstawiających Jezusa jako pasterza (Mk 6,34; Mk 14,26; J 10,1-21; Mt 26,31). Symbolika węża jest bogata – jest symbolem mądrości (jako jedno ze zwierząt Zaratustry), a także chrześcijańskim symbolem grzechu czy wreszcie pogańskim symbolem odrodzenia i przemiany (z uwagi na zrzucaną przez węża skórę). Pasterz uwalnia się od dławiącego go węża, odgryzając mu głowę, co odmienia go i przywraca radość. Odgryzienie i wyplucie głowy węża może więc oznaczać odrzucenie pragnienia wieczności zawartej w chwili, jako symbolu skończonego i doskonałego bytu. Nietzsche posługuje się swego rodzaju przypowieścią, opisującą to, co nazywa trzema przemianami ducha. Pierwszą figurą jest wielbłąd – dzieciństwo i młodość. Wielbłąd klęka i mówi: „Nałóż na mnie brzemię”. To pora posłuszeństwa oraz przyjmowania pouczeń i informacji od społeczności, niezbędnych do prowadzenia w tejże społeczności życia odpowiedzialnego, zgodnie z jego wymaganiami. Kiedy jednak wielbłąd jest już dobrze obładowany, zrywa się na równe nogi i biegnie na pustynię, gdzie przemienia się w lwa – tym silniejszego, im cięższy dźwigał ładunek. Zadaniem lwa jest zabić smoka, którego imię brzmi „Powinieneś”. Na każdej łusce tego łuskowatego zwierza wypisane jest to „powinieneś”; niektóre z „powinieneś” pochodzą sprzed czterech tysięcy lat, inne – z tytułów porannych gazet czy mediów społecznościowych. Podczas gdy wielbłąd – dziecko – musiał podporządkować się owym „powinieneś”, lew – czyli młodzieniec – ma je odrzucić i zająć się urzeczywistnieniem własnych celów. I właśnie wówczas, gdy z tego smoka jest już zimny trup, a wszystkie jego „powinieneś” zostały pokonane, lew przemienia się w dziecko posłuszne tylko własnej naturze, tak jak koło napędzane wyłącznie przez własną piastę. Nie ma już reguł, których trzeba słuchać. Żadnych praw wyprowadzanych z konieczności historycznych i celów lokalnej społeczności, lecz tylko czysty impuls witalny, pchający do życia życiem kwiatu.

Nietzsche uważa, że właśnie negacja życia w imię wartości uważanych za ważniejsze od życia jest iluzoryczna, niebezpieczna i perwersyjna zarazem. Iluzoryczna, ponieważ tkwiąc w środku życia, w rzeczywistości nie możemy sami oceniać go „z zewnątrz”. Niebezpieczna, ponieważ osłabia nas, tłumi nasze siły witalne. Perwersyjna, ponieważ stłumienie naszych instynktów popycha nas do tego, by ponownie potajemnie zainwestować je w taki sposób, żeby zaspokoić je pod zwodniczymi pozorami najszlachetniejszej moralności. Przytłaczające stwierdzenie: „Bóg umarł” (które w języku niemieckim brzmi jeszcze bardziej dojmująco) jest chyba najbardziej reprezentatywnym cytatem w całej filozofii Nietzschego. Ale co ono w rzeczywistości oznacza? Słyszeliśmy je tyle razy, że wydaje się nam niemal oczywiste i niewinne. Jest jednak zupełnie odwrotnie, ponieważ Nietzsche widzi śmierć Boga, jako gigantyczny problem. „Bóg nie żyje” w naszych umysłach. To metafora stwierdzenia: „wiara w chrześcijańskiego Boga stała się czymś niewiarygodnym” dla jemu współczesnych mieszkańców Europy. W XIX w. Pojawienie się wizji świata sprzecznych z religią (darwinizm, scjentyzm, socjalizm, itd) spowodowało powolny upadek wiary we wszystkich warstwach społeczeństwa. W pewnym fragmencie „Tako rzecze Zaratustra” Nietzsche przypomina, że dawniej bluźnierstwo było oskarżeniem skierowanym przeciwko Bogu, przeciwko religii, przeciwko świętym bożkom ludzi wierzących. W związku z tym, zgodnie z nową mądrością, którą chce ustanowić, bluźnierstwo polegać będzie na wznoszeniu oskarżeń nie przeciwko niebu, lecz przeciwko ziemi: „Zaklinam was, bracia, pozostańcie wierni ziemi i nie wierzcie tym, co wam o nadziemskich mówią nadziejach!”. Prawdziwy bluźnierca to nie jest ten, kto złorzeczy Bogu, lecz ten, kto złorzeczy ziemi, ponieważ to ona jest prawdziwą boskością. Jak wymownie te słowa brzmią w dzisiejszych czasach, ponieważ do degradacji środowiska naturalnego w największym stopniu przyczynia się człowiek.