Mieć dokąd wrócić

 

„Mieć dokąd wrócić”

Robert Penn Warren

Autor/ (ur. 24 kwietnia 1905 w Guthrie, Kentucky, zm. 15 września 1989 w Stratton, Vermont) – amerykański pisarz, poeta i krytyk literacki. W 1947 zdobył Nagrodę Pulitzera za swoją najbardziej znaną książkę „All the King's Men” (wydanie polskie: „Gubernator”), która została kilkukrotnie zekranizowana: w 1949 (w Polsce pod tytułem Gubernator ) i w 2006 (tytuł polski: Wszyscy ludzie króla), a także w ZSRR w 1971 jako Вся королевская рать. W późniejszych latach zdobywał tę nagrodę jeszcze dwukrotnie - w 1958 za zbiór wierszy Promises: Poems 1954-1956, a w 1979 za Now and Then.

Tłumaczenie/ Cecylia Wojewoda

Tytuł oryginału/ an-us „A place to Come to”

Tematyka/ Wydawać by się mogło, że każdy z nas ma swoje życie, swoją przeszłość… i że ta przeszłość to coś, co już było, co jest za nami i pozostaje bez wpływu na teraźniejszość, nie mówiąc już o przyszłości. Wydawać by się również mogło, że jeśli nie podobało nam się to, jak wychowywali nas nasi rodzice, to wystarczy, że w przypadku swoich dzieci zrobimy coś po swojemu i wszystko będzie w porządku. Kluczem do rozwiązania tej zagadki jest samoświadomość. Jeśli zrozumiemy swoje przeżycia i to, jak one wpłynęły na nasze życie, mamy wówczas szansę przerwać negatywne wzorce relacji rodzinnych, które samoistnie zataczając koło, toczą się z pokolenia na pokolenie. Robert Penn Warren w książce „Mieć dokąd wrócić” opisuje zmagania człowieka dotyczące tożsamości, kwitując to jednym zdaniem: „Nie wdając się jednak w gmatwające werbalizmy, kwestia, jaką poruszam, jest ważna dla nas wszystkich, wszyscy się mozolimy nad rozszyfrowaniem znaczenia naszego życia, a jedynym materiałem, jakim dysponujemy, jest nasza przeszłość. Może to się okazać kwestią życia i śmierci”.

Główny motyw/ „Mieć dokąd wrócić" to barwna historia prostego chłopca z małego miasteczka Dugton w stanie Alabama, który dzięki swym zdolnościom i wytrwałej pracy robi karierę naukową, zostaje wybitnym znawcą literatury. Mimo tego, a także i mimo licznych sukcesów miłosnych i towarzyskich przeżywa wewnętrzne rozterki i frustracje. Dla kariery wyparł się przeszłości i zerwał związki łączące go z rodzinnym Dugton, do którego odnosi się na przemian z ironicznym dystansem i sentymentalną nostalgią. W końcu jednak odkryje w sobie przywiązanie do dawnych ideałów, którego istnienia nie podejrzewał.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Właściwie jesteśmy tym, co się dzieje. I dopóki nie zrozumiemy, że są to jednocześnie różne i te same sprawy, nie wiemy nic o istocie życia. Tak twierdzę”.

„Można by w tym miejscu powiedzieć, że w mojej przeszłości nic się nie zmieniło, zmienił się tylko mój pogląd na nią”.

„Nie wdając się jednak w gmatwające werbalizmy, kwestia, jaką poruszam, jest ważna dla nas wszystkich, wszyscy się mozolimy nad rozszyfrowaniem znaczenia naszego życia, a jedynym materiałem, jakim dysponujemy, jest nasza przeszłość. Może to się okazać kwestią życia i śmierci”.

„Nie ma powodu wykpiwać czy kwestionować praw natury, a prawo natury, o którym tu mowa, jest takie, że najbogatszy chłopak w mieście dostaje najładniejszą dziewczynę”.

„Żołądek to najlepszy patriota”.

„Ameryka to tylko sejsmograf”.

„(…) na wypadek lawiny wolałem raczej być głazem niż zającem”.

„W końcu wszystko może stać się trybem życia (…)”.

„Były to tylko słowa, więc można je było wypowiedzieć. Ale nie umiera się za słowa. Umiera się za ich znaczenie”.

„Wszyscy poznaliśmy wielką nauczkę historii – ja z książek, oni z życia. Nauczka ta brzmi: większym błogosławieństwem jest zabić niż być zabitym”.

„Szkopuł w tym, że nie zawsze udawało mi się osiągnąć czystą, doskonałą obojętność głazu. Głaz absolutnie nie troszczy się o zasady geologii czy prawo ziemskiego przyciągania”.

„Jednakże miło było wiedzieć, że istnieje miejsce, do którego mógłbym wrócić”.

„Wszystkie kobiety są swatkami”.

„Ogarnia nas chęć, by w pustym domu krzyknąć: co to, na Boga, jest rzeczywistość? Ale dobrze przespana noc goi wszystko. Zawsze tak jest”.

„Sądząc z wyrazu twarzy patrzących - od dziewczęcego rumieńca do męskiego uśmieszku – jasne było, że żadne dalsze, wyjaśnienia nie są potrzebne, aby wykazać związek sztuki z życiem”.

„Innymi słowy, wiedziałem to, co muszą wiedzieć bohaterzy, święci, marksiści, zbrodniarze, artyści i obłąkani – co to znaczy utożsamić się ze swym losem”.

„Nawet miłość zakazana uprawiana nocą nabiera jakichś cech legalności”.

„Jednakże świat wychodzi cało z każdej pogardy, nawet pogardy kochanków”.

„Przecież, ta miłość była jak… jak oliwa do podsycania ognia. Czyli w końcu była ogniem!”.

„Jutro wrócę do seksu i polityki, które nigdy nie zawodzą, bo są nie tylko najtrwalszymi, ale i najzabawniejszymi sprawami na świecie”.

Robert Penn Warren modeluje życie głównego bohatera książki „Mieć dokąd wrócić” Jeda Tewksbury'ego, na utworze Johna Miltona „Raj utracony”. Co było wyjątkowego w dziele Miltona, tak specjalnego w tym utworze, że Warren ośmielił się zbudować na nim swoją książkę? Oprócz pięknej poezji, stosowania barwnych metafor i porównań, Milton był w stanie odświeżyć biblijną historię upadku Adama i Ewy. John Milton przemienił historię stworzenia człowieka i jego wygnania z raju w spektakularną akcję, która przez wiele stuleci była postrzegana jako nudna. Oto wszystko: historia miłosna Adama i filozoficzne myślenie o życiu, wierze i jego celu oraz opis wojny aniołów z demonami. Jednym z najczęściej omawianych bohaterów „Raju utraconego” Miltona jest Szatan. W przeciwieństwie do biblijnego oryginału, postać ta posiada cechy ludzkie. Jednocześnie jest niesamowicie potężny, inteligentny i próżny. Pragnąc władzy i samostanowienia, Szatan buntuje się przeciwko Bogu. Mimo porażki nie poddaje się i postanawia zemścić się na Stworzycielu, uwodząc Adama i Ewę. Jednak zemsta nie przynosi mu pełnej satysfakcji. Adam i Ewa są bohaterami, którzy znajdują się gdzieś pomiędzy absolutnym Dobrem a zbuntowanym Złem. W „Raju utraconym” nie są bezwładnymi zabawkami, ale mają prawo wyboru. Co więcej, w przeciwieństwie do Biblii, bohaterom tym nie wolno tylko jeść owoców Drzewa Wiedzy, ale zostali ostrzeżeni przed machinacjami Szatana. Z tego powodu ich popadnięcie w grzech wygląda na świadomą decyzję.

W postaci Jeda Tewksbury'ego, Warren odnalazł swojego idealnego bohatera. Książka „Mieć dokąd wrócić” jest doskonałą ilustracją ludzkich powrotów do „raju” dzieciństwa. W ten sposób bohater Warrena Jed musi wrócić do domu i do swojej matki, by podjąć decyzję o życiu poza miejscem dzieciństwa, bez swojej zakłamanej rodzicielki. W konsekwencji ten wędrowny syn stanu Alabama, stojąc po raz pierwszy jako młody mężczyzna w domu z swojego dzieciństwa, zaczyna rozumieć, na czym polega wyjście z „raju” adolescencji. Po wszystkich latach, nawet nie zdając sobie do tej pory sprawy, jak zwodnicze są złudzenia utrzymujące go przy życiu, zaczyna poszukiwania swojego prawdziwego, dawno zgubionego „ja”. Kiedy moc słów wynikająca z klasycznego wykształcenia zawodzi Jeda, próbuje uciec głęboko w swoją jaźń poprzez radość płynącą z seksu. Może mit o odejściu „pierwszych ludzi” z raju należałoby rozumieć jako opowieść nie o wygnaniu, lecz o dojrzałości? O wyzwalaniu się ludzkości ku prawdziwemu, odpowiedzialnemu i świadomemu człowieczeństwu, które bierze na siebie niełatwe obowiązki, ale i zna przysługujące mu prawa i możliwości? Książka „Mieć dokąd wrócić” przypomina puzzle złożone z setek kawałków, których chyba nie sposób spamiętać, ale które przecież układają się w pewnym momencie w wyrazisty i ostry obraz dziejów pewnego złudzenia, rozpoczynających się niezmąconą, chciałoby się powiedzieć: dziecięcą, wiarą, a kończących tak, jak się kończą dzieje wszystkich złudzeń dzieciństwa. Czy jednak Ogród Eden rzeczywiście rozpłynął się w niebycie? Kto wpisze w Google pytanie: „Gdzie znajdował się ziemski raj?”, może przeżyć spore zaskoczenie: „naukowe” dywagacje wokół tej kwestii wciąż rozpalają umysły. Jednak dla psychoanalityka raj nadal istnieje z wszystkimi postaciami opisanymi w Księdze Rodzaju - wężem, owocem, z drzewem poznania dobra i zła, Adamem, Ewą, Bogiem - tylko, że w ludzkiej podświadomości.  

Dzieciństwo Jeda Tewksbury'ego zaczyna się fatalnie. W całej miejskiej szkole miasteczka Dugton, w okręgu Claxford, w stanie Alabama, tylko on miał ojca, który zabił się pewnej nocy, gdy stojąc po pijanemu na koźle wozu, żeby się załatwić nad zad jednego z pary mułów, po pijanemu runął w dół na głowę, na szyję, kurczowo ściskając w garści penisa, i w takiej pozycji oraz w takim stanie upadł na drogę, a przednie i tylne lewe koła z idealną pozycją przetoczyły się przez jego nieprzytomną szyję. Padając nie wypuścił z ręki penisa. W niedzielę rano na długo przed nabożeństwem przyniesiono ciało do domu, pan Tutwayler, który akurat przejeżdżał koło miejsca wypadku swoim fordem, model 1928, natknął się na ciało i opowiedział niedzielnemu zgromadzeniu sąsiadów, w jakiej pozycji je znalazł i co trzymał nieboszczyk w swojej ręce. Jed, wówczas dziewięcioletni chłopiec, z dziecinną ciekawością kręcił się po sypialni, gdzie złożono ciało i gdzie kobiety usiłowały ukoić nie istniejącą pozornie boleść jego matki. Chłopiec jednak, choć po dziecinnemu i nie umiejąc sobie tego wytłumaczyć, wiedział, że matka nie jest w stanie szoku. Chyba że to był szok, jakiego doznawała chronicznie w każdy sobotni wieczór, a i w inne wieczory, kiedy jej mąż wracał do domu „zalany w pestkę”, skory do awantury. Chłopiec do śmierci ojca widywał go nieprzytomnego od pijaństwa i matkę siedzącą naprzeciw tego ciała, nie za blisko, wpatrzoną w nie; panowała taka atmosfera, jak kiedy wstrzymuje się oddech aż do zawrotu głowy i w każdej chwili może stać się coś strasznego.

Przez te wszystkie lata matka pracowała w fabryce konserw, jedynym zakładzie przemysłowym, który pomimo nęcących perspektyw zwolnienia od podatków i braku związków zawodowych udało się zwabić do Dugton przed drugą wojną światową. Znalazła pracę przy pierwszej próbie tego dnia, gdy pogrzebano jej męża. Matka chodziła do fabryki i z powrotem, w domu kręciła się przeważnie między kuchnią a łóżkiem. Jed chodził do szkoły, gdzie kpiono ze śmierci jego ojca, a szczególnie z pozycji ułożenia jego ciała ze sławną ręką trzymającą penisa. I tak dla małego niewinnego chłopca szkoła stała się udręką. Bo jak wiadomo, seksualność człowieka, związane z nim tabu należą do kontekstu życia i świata, jaki znamy.

Czy zapuściliście się kiedyś daleko w morze wzburzone po sztormie, kiedy wyrasta przed wami wielki bałwan, znosząc tony gładko ześlizgującego się, zielonoszarego, lodowatego płynnego marmuru, bo tak właśnie wygląda, kiedy spieniony po brzegach wystrzela wysoko w niezwykłe błękitne niebo? Tuż nad wami wznoszą się rozkołysane masy wód. Wiecie, że jeżeli porwą was, to opadając złamią wam kark? Ale kiedy zanurkujecie w te wody, przenikniecie je, zanurzycie się w ich głębinach, wślizgniecie się w sam środek drżącej ciemności, tylko tak możecie się uratować. Usłyszycie wówczas łomot morderczego ciężaru zwalającego się za wami. Nie, właściwie to nie jest łomot słyszalny, ale głębokie poruszenie nerwów, po których zapada cisza i dopiero wtedy naprawdę słyszymy głuchy szelest rozgniatanych morskich kamieni w paszczy skotłowanych wód. Tak oto Jed symbolicznie musiał zanurzyć się w otchłań kpin, szkolnych zaczepek i drwin. Jedyną ucieczką od przykrych wydarzeń z dzieciństwa była nauka, która przynosiła mu wiele radości. Uczył się pilnie, miał zdolności lingwistyczne, szczególnie do języków klasycznych. Kiedy się uczył, matka chodziła po domu i ciągle go napominała, że ma być kimś, ma zdobyć wykształcenie, ma ciężko pracować, nie pić alkoholu, nie palić papierosów, nie szwendać się bezczynnie po okolicy i wybić sobie z głowy dziewczyny i seks. Za wszelką cenę ma być przeciwieństwem swojego ojca.

I tak też się stało. Jed zakończył szkołę podstawową z wyróżnieniem, średnią z wynikami najlepszymi w szkole. Kończąc studia był zaawansowany w łacinie i grece, miał celujące stopnie z francuskiego i niemieckiego. Wobec tego, jego profesor napisał do Chicago z prośbą o przyjęcie go na studia doktoranckie. Pod koniec czerwca pojechał do Dugton, aby po raz ostatni zobaczyć matkę i miasteczko. W drodze miał trudności i na miejsce dotarł dopiero o trzeciej nad ranem w niedzielę. Na brzegu stołu, koło płyty kuchennej, gdzie dawniej jadali, stało coś, co z całą pewnością było na pół pustą butelką whisky. Na stole stały też dwie puste szklanki. Podszedł do lampki wiszącej na ścianie i obejrzał szklankę pod światło. Tak, na skraju było widać rozmazaną szminkę. Jed był oszołomiony ze zdumienia, ponieważ nigdy, przez całe życie nie widział matki z uszminkowanymi ustami. Obok leżała męska marynarka i słomkowy kapelusz. W oszołomieniu pomyślał w pierwszej chwili, że wszedł do innego domu. Kiedy się odwrócił, matka stała pijana z rozpuszczonymi długimi czarnymi włosami. Jed zdołał tylko powiedzieć: „Zdawało mi się, że nie bierzesz whisky do ust!”. 

W Chicago pomógł mu profesor Heinrich Stahlmann, który był niezwykle dobrym człowiekiem i który zastąpił mu ojca. Profesor Stahlmann zajął większą część życia Jeda. Wyznaczył mu program studiów. To on uważał, że powinien intensywnie studiować włoski, aby przygotować się do studiów nad Dantem, co niewątpliwie wywarło głęboki wpływ na życie Jeda. Uczył go szermierki i obycia w sprawach savoir-vivre. Ten chłopiec, który wychowany był na zieleninie gotowanej ze świńskim żołądkami, kukurydzianym chlebie, czarno nakrapianej fasoli, którego ojciec był przystojnym, lecz głupim analfabetą w roboczym kombinezonie, pod wpływem Heinrich Stanhlmanna został profesorem literatury klasycznej. To od profesora Stanhlmanna Jed usłyszał historię o lawinie, która spadając z góry, zabierała ze sobą wszystko, co spotkała na swojej drodze. Ostał się tylko głaz, który poddał się swemu losowi, zginął zając, który oszalały w panice nie wiedział gdzie umknąć. Na koniec tej opowieści profesor powiedział: „Szkopuł w tym, że nie zawsze udawało mi się osiągnąć czystą, doskonałą obojętność głazu. Głaz absolutnie nie troszczy się o zasady geologii czy prawo ziemskiego przyciągania”. Kilka dni po tym spotkaniu Jed znalazł profesora siedzącego na podłodze w bieliźnie. Głowa mu wisiała na piersi. Na cementowej podłodze komórki stała stara strzelba. Dziura znajdowała się dokładnie nad sercem. Profesor Heinrich Stanhlmann przed wojną mieszkał w Monachium. Nie mógł poradzić sobie z informacjami napływającymi z Europy o obozach zagłady. Nie mógł zrozumieć, że Buchenwald, jeden z pierwszych obozów niemieckich powstał koło Weimaru, miasta Goethego i Schilera, w miejscu, gdzie na wycieczki podmiejskie wyprawiał się autor „Fausta” i gdzie zachował się jeszcze „dąb Goethego”. Stamtąd rozciągał się widok na Góry Harzu, mityczne miejsce sabatów czarownic. Faust, bohater dramatu Goethego, zawiązywał pakt z diabłem, by poznać nie tylko niezbadane tajemnice, ale i zbudować dla ludzkości dzieło, które zapewni pełny rozwój jej cywilizacji. Buchenwald w tym miejscu stał się ponurym i przewrotnym symbolem demonicznego cyrografu, który zawarli Niemcy, by zapewnić sobie panowanie nad światem przez zniszczenie części ludzkości.

             W wielkiej grze w warcaby, w której Ameryka z morderczą niewinnością popychała i ciągnęła z miejsca na miejsce miliony swoich pionków, Jed Tewksbury został wysłany z Waszyngtonu w góry południowo-środkowych Włoch, dowiedziano się, bowiem, że dobrze mówi po włosku i niemiecku. W cudownie zmiennej, udręczonej, zalesionej czy jałowej okolicy, gdzie zależnie od pory roku prażyło słońce lub hulały śnieżne wichury, siedział przez jakiś czas w starym rumowisku, dawnej owczarni, razem z dwunastoma bezlitosnymi, zawszonymi straceńcami i starali się przesłuchiwać złapanych wcześniej oficerów SS. To właśnie tam Jed pierwszy i ostatni raz w swoim życiu zabił człowieka. Wojna się skończyła i wszyscy oni mieli, dokąd wrócić. Jed został zdemobilizowany i z powrotem wrócił do Chicago. Tam na uniwersytecie, na który wrócił po okropnościach wojny, stopniowo dochodził do równowagi psychicznej. Myślał wtedy, że potężna lawina kamieni z opowieści profesora Heinricha Stanhlmanna, jaką jest historia, może toczyć się jeszcze z wielkim hukiem, z którym już całkiem się oswoił, natomiast niewielkich rozmiarów głaz, zwany Jedem Tewksbury, zatrzymał się na własnym niewielkim rumowisku. Ale czy na pewno?

             Na uniwersytecie chicagowskim poznał uroczą Agnes Anderson. Była to kobieta na poziomie, choć robiła wszystko, by to zatuszować. Myśl, że ktoś go kocha, była mu nowa i miła. Nigdy dotąd, z wyjątkiem może luksusowego romansu z koleżanką ze szkoły, nie przyszło mu na myśl, że jakaś towarzyszka łoża kieruje się innymi względami niż zarobek i rozkosz. Naprawdę Jed rozkoszował się nowością tego przeżycia, do tego stopnia, że para pobrała się w małym kościele w rodzinnym miasteczku pani młodej - Ripley City. W ich nowym mieszkaniu w Chicago życie płynęło pięknie, spokojnie, w sposób zorganizowany. Agnes była słodka i kochająca, czule się Jedem opiekowała, smacznie gotowała i świetnie pamiętała, co lubią najbardziej. Ale raj nie może trwać wiecznie. Agnes zaczęła się skarżyć, że nie czuje się dobrze. Nie była zdrowa. Diagnoza brzmiała: rak macicy.

             Jego życie potoczyło się z mechaniczną regularnością między dwoma biegunami: łóżkiem szpitalnym, na którym leżała Agnes, i oświetloną przestrzenią pod lampą z zielonym abażurem, gdzie pióro przesuwało się po białym papierze. Można powiedzieć, że życie upływało mu pomiędzy jego odkryciami laboratoryjnymi i studiami nad teorią śmierci. W laboratorium zbierał wszystkie dostępne mu dane dotyczące procesu, podczas którego śmierć określała przyszły i teraźniejszy związek między Agnes Anderosn i Jedem Tewksburym. W studiach teoretycznych analizował koncepcję, że dla Dantego śmierć określała sens życia, że rdzeń dramatu Boskiej Komedii zawiera się w tej koncepcji. Agnes została pochowana w grobie rodzinnym na cmentarzu w Ripley City. Jej ojciec zdołał jakoś odprawić modły słabym, drżącym głosem. I jak na ich ślub, przyszło teraz całe miasteczko, ludzie milczeli w prażącym słońcu. Po pogrzebie Jed zaczął pisać dzieło swego życia, które zatytułował „Dante i metafizyka śmierci”. 

             Romanse, jak drzewa, ludzie i rewolucje, rozwijają się według praw natury, są w nich jasno określone stadia. Dewizą każdego romansu, legalnego czy zakazanego, jest carpe diem – lub też carpe noctem, zależnie od okoliczności. Łapać dzień – czy noc – żyć chwilą bieżącą, dbać o to, co ma znaczenie – nie ma przeszłości ani przyszłości. W tym stadium kochankowie mogą, i często to robią, opowiedzieć swoje życie, ale w zasadzie nie stanowi to afirmacji, lecz odżegnanie się od przeszłości z wszystkimi jej błędami, szaleństwami, rozpaczą, przelotnymi sukcesami – miłość wymazuje przeszłość aktem odkupienia. Kochankowie mogą też snuć plany na przyszłość, ale to planowanie jest jedynie usprawiedliwieniem następnej chwili ślepego uścisku, tak jak – teologicznie mówiąc – stworzenie nieśmiertelnej duszy na chwałę Boga ma zdezynfekować brud zwierzęcej kopulacji. Nawet małżeńska przysięga wierności na teraz i po wsze czasy jest tylko formalnym stwierdzeniem, że akt łączenia się – łączenia z tą tylko ukochaną osobą – jest wszystkim. Przysięga zwija po prostu całą przyszłość w kulkę i wciska ją w wilgotną, gorącą, ciemną szczelinę bezczasowości. I tak oto rozpoczął się romans Jeda Tewksbury'ego z zamężną koleżanką z czasów szkoły średniej Rozelle Hardcastle.

             Gdy umiera jeden z rodziców zaczynamy liczyć zgony, nawet nekrologi w gazetach. Tak długo, jak któryś z rodziców żyje, jesteśmy dziećmi otoczonymi mistyczną opieką, bo ojciec lub matka jest parasolem chroniącym od deszczu losu. Ale gdy odłoży się lub zamknie parasol, wszystko się zmienia, patrzymy na pogodę innym i bardziej przebiegłym okiem, kości bolą nas przy zmianie, wszelka radość jest podszyta ironią (nawet radość kochania dziecka, bo czujemy się tym parasolem czy piorunochronem, i wiemy, jak kruche są podobne urządzenia). Co więcej, po śmierci któregoś z rodziców zaczynamy dostrzegać w każdym zgonie ciężar „skończonej opowieści”, jak to ujmuje modlitewnik, odczuwamy przelotną potrzebę, aby to zdarzenie podsumować słownie dla samego siebie. Bohater książki „Mieć dokąd wrócić” Jed Tewksbury doczeka się jeszcze w swoim życiu syna, któremu będzie chciał pokazać „raj” z którego wyszedł w świat, i tak jak w „Raju utraconym” Johna Miltona Adam i Ewa usłyszeli przekleństwo: „Biada wam synom ziemi!”, tak wielokrotnie Jed usłyszał od życia. Opowieści o biednym chłopcu ze stanu Alabama można podsumować wierszem Thomasa Dylana „Nie wchodź łagodnie do tej dobrej nocy”.

Nie wchodź łagodnie do tej dobrej nocy,

Starość u kresu dnia niech płonie, krwawi;

Buntuj się, buntuj, gdy światło się mroczy.

 

Mędrcy, choć wiedzą, że ciemność w nich wkroczy -

Bo nie rozszczepią słowami błyskawic -

Nie wchodzą cicho do tej dobrej nocy.

 

Cnotliwi, płacząc kiedy ich otoczy

Wspomnienie czynów w kruchym wieńcu sławy,

Niech się buntują, gdy światło się mroczy.

 

Szaleni słońce chwytający w locie,

Wasz śpiew radosny by mu trenem łzawym;

Nie wchodźcie cicho do tej dobrej nocy.

 

Posępnym, którym śmierć oślepia oczy,

Niech wzrok się w blasku jak meteor pławi;

Niech się buntują, gdy światło się mroczy.

 

Błogosławieństwem i klątwą niech broczy

Łza twoja, ojcze w niebie niełaskawym.

Nie wchodź łagodnie do tej dobrej nocy.

Buntuj się, buntuj, gdy światło się mroczy

(Przełożył Stanisław Barańczak)

 

 

Spotkajmy się w zielonej dolinie

 

„Spotkajmy się w zielonej dolinie”

Robert Penn Warren

Autor/ (ur. 24 kwietnia 1905 w Guthrie, Kentucky, zm. 15 września 1989 w Stratton, Vermont) – amerykański pisarz, poeta i krytyk literacki. W 1947 zdobył Nagrodę Pulitzera za swoją najbardziej znaną książkę „All the King's Men” (wydanie polskie: Gubernator), która została dwukrotnie zekranizowana: w 1949 (w Polsce pod tytułem „Gubernator”) i w 2006 (tytuł polski: „Wszyscy ludzie króla”).

Tłumaczenie/ Bronisław Zieliński

Język oryginału/ an-us „Meet Me in the Green Glen”

Tematyka/ Akcja rozgrywa się w Tennessee w 1950 roku i jest opowieścią o wtrącaniu się w czyjeś życie, niesprawiedliwości, uprzedzeniach, ksenofobii, morderstwach, samobójstwach i szaleństwie. Bohaterami są rolnik, samotna wiejska kobieta opiekująca się sparaliżowanym mężem, wędrowiec z Włoch, sędzia z małego miasteczka. Obrazy dominujące w powieści to ciemność, powódź i wpatrujące się gdzieś w dal błędne oczy oraz rzut abstrakcji w tożsamość, pamięć, szczęście i miłość, które łączą się ze sobą, a plon tego jest zdumiewający w swojej żywotności i mocy. Świadomość głównych bohaterów jest pusta, bezkształtna; żyją w z góry pojmowanym świecie tajemniczego piękna a zarazem i grozy.

Główny motyw/ Akcja książki rozgrywa się w zachodnim Tennessee, w latach pięćdziesiątych, a jej bohaterką jest kobieta czterdziestodwuletnia, która spędziwszy niemal pół życia na wiejskim odludziu jako opiekunka sparaliżowanego męża, odnajduje w sobie nagle zdolność do miłości. Rzeczywistość szybko rozwiewa jej sen o szczęściu i następuje tragiczny finał, w który uwikłani są czterej mężczyźni, podobnie jak Cassie, choć każdy na swój sposób, żyjący złudzeniami. Powieść cechuje typowa dla Penn Warrena wnikliwość psychologiczna oraz wrażliwość na kwestie moralne i społeczne.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„Nigdy jeszcze nie widział takiego miejsca, bo tutaj wydawało się, że wszystko , co się zdarzyło przedtem, nie zdarzyło się nigdy”.

„Mój drogi, ona posiada tę rzadką sztukę dawania mężczyźnie poczucia, że jest kochany dla siebie samego”.

„Bo, mój drogi, trzeba sztuki, by uzupełnić naturę (...)”.

„Sztuka jest wszystkim, a dobre kłamstwo jest warte milion faktów w każdym sądzie. Czy w każdym łóżku. Złudzenie jest jedyną prawdą”.

„Byłam młoda. Ale tylko przez krótki czas. A potem nagle już byłam stara. Nie było nic pośrodku. To, co większość ludzi ma między jednym a drugim, co mogłam mieć i ja – po prostu jakby ktoś to zdmuchnął”.

„Bo i jakże tamci, należący do realnego świata, mogliby kiedykolwiek wkroczyć w odosobnienie snu?”.

„Wiedział, że jeśli wyjdzie na świat, strach skoczy nań jak kot, który wskakuje na ramię od tyłu w ciemnościach”.

„Wiedziała to, bo zrozumiała nagle, czym było jej życie. Było odchodzeniem. Życie polegało na tym, że wszystko odchodziło od człowieka pozostawiając go w miejscu”.

„Jednakże teraz pojęła błyskawicznie, że niewiarygodne stało się rzeczą najwiarygodniejszą, i wiedziała, że jeśli rzeczywistość jest czymś nieuniknionym, chociażby nawet była niewiarygodna, to musi się w nią wierzyć”.

„Rozmyślała, jak ludzie potrafią płakać, jak łzy im ściekają po policzkach w owej błogości bycia sobą i posiadania czegoś do utracenia”.

„Sama była punktem stałym, od którego wszystko wiecznie odchodzi”.

„Jeżeli nie będzie nic czuła, to nic się nie zdarzy. A jeśli się nic nie zdarzy, nie będzie musiała nic czuć”.

„Przecież ja nigdy nie czułam się ładna... nigdy dotąd... a dziewczyna, powinna czuć się ładna... i strasznie jest być starą i nagle poczuć się ładną”.

„Wszystko było kłamstwem, które mówił samemu sobie”.

„Desperacja, matka odwagi”.

„To właśnie ostatecznie świadczyło, że jest to tylko sen, albowiem Leroy Lancaster odnosił zwycięstwa jedynie w snach”.

„(...) jeżeli się leży noc w noc w tym samym łóżku i wie, że dzień, który się przeżyło, jest taki sam jak ten, który przeżyje się jutro, i że ta noc będzie podobna do wszystkich innych nocy po dniach, które nadejdą, wówczas nie sypia się już tak dobrze”.

„Uciekał więc w pustą dal świata. Ale świat nie był pusty”.

„Ale groza polegała na tym, że nie było ucieczki od czegoś, tylko ku czemuś”.

„Sen jest kłamstwem, ale śnienie jest prawdą”.

             „Stuleciem Ameryki” nazwał w roku 1941 wiek dwudziesty Henry Luce, założyciel i wieloletni szef tygodnika „Time”. Choć użył tego zwrotu głównie po to, by zachęcić rodaków do wysiłku w wojnie, przewidział rosnący wpływ swojego kraju na resztę świata. Po II wojnie światowej Stany Zjednoczone stały się nie tylko niekwestionowaną globalną potęgą militarną i ekonomiczną, lecz także atrakcyjnym wzorcem stosunków społecznych, stylu życia, sztuki, literatury i rozrywki.

             Kondycję literatury amerykańskiej w okresie po II wojnie światowej określa między innymi takie nazwisko jak Robert Penn Warren, należący do pokolenia twórców, które odmieniło oblicze literatury po obu stronach Atlantyku. Fabuła w większości książek Warrena polega przede wszystkim na poszukiwaniu przez idealistycznego narratora swojej tożsamości w atmosferze zamieszania lub niejasnych sytuacji życiowych. Poszukiwania te ostatecznie prowadzą do rozpoznania upadłego stanu świata, a co za tym idzie, „wrodzonej deprawacji” jaźni, by użyć sformułowania Victora Strandberga. Próbując przezwyciężyć poczucie wyobcowania spowodowane przez „walczące części psychiki”, typowy bohater Warrena przechodzi okres intensywnej autoanalizy, która idealnie prowadzi do niemal religijnego doświadczenia nawrócenia, odrodzenia i mistycznego uczucia jedności z Bogiem. To z kolei otwiera drzwi do dalszej wiedzy, nie tylko o sobie, ale także o świecie. Chociaż poszukiwanie tożsamości nie zawsze kończy się sukcesem, „pragnienie odtworzenia pierwotnego szczęścia [które istniało przed Upadkiem człowieka] jest zdaniem Warrena jedną z najgłębszych obsesji ludzkości”. Dlatego, jak to interpretują znawcy literatury, celem pisarstwa Warrena jest „dostarczenie przeglądu ludzkiej kondycji i wyjaśnienie lub odzwierciedlenie zawiłości egzystencji w świecie, w którym wiara w Boga zanikła. Sam pisarz określał siebie jako „tęskniącego”, sugerując, że chociaż nie wierzy w Boga, wierzy, że człowiek musi wypracować własne kody, według których będzie interpretował swoje życie i otaczającą go rzeczywistość. Jego zdaniem człowiek musi stanąć twarzą w twarz z rzeczywistością obdartą zarówno z dobrotliwych, jak i złych intencji Boga oraz z żałosnego błędu romantyków. Pomimo trudności, jakie człowiek może napotkać w swojej egzystencji, Warren nie radzi rozpaczy ani nie stwierdza, że życie nie jest warte przeżycia. Twierdzi, że konieczne jest poznanie wszelkich możliwych odpowiedzi. Chociaż życie nie zawsze jest łatwe i przyjemne, Warren uważa, że warto się poświęcić, aby nadać swemu życiu sens.

             Zaabsorbowanie Warrena czasem i tym, jak szybko upływają lata, jak czas wpływa na pamięć, ujawnia się w jego szerokim wykorzystaniu retrospekcji, aby zilustrować często ironiczny charakter relacji między przeszłością a teraźniejszością. Krytycy uważają również, że obfitość szczegółów tła w jego książkach świadczy niemal o obsesji na punkcie przemijania. „Spotkajmy się w zielonej dolinie” to książka o życiu przegranym przez wszystkich bohaterów. Z drugiej strony — jest to jednak melodramat. Chociaż pierwsza połowa zaczyna się powoli, głęboko osadzona w małym zaścianku Tennessee, gdzie życie jest nie tylko biedne, ale także leniwe i bezkształtne, nieszczęście kumuluje się niemal ekstrawagancko. Cassie mieszka samotnie w zrujnowanym domu ze zrujnowanym widmem starszego mężczyzny, za którego wyszła za mąż, Sunderlanda, który od dwunastu lat jest nieruchomy po wylewie i leży na łóżku sparaliżowany. Angelo Passetto, Sycylijczyk z kartoteką więzienną, zatrzymuje się podczas deszczu przed domem Cassie i wkrótce zaczyna dzielić z nią łóżko, przebiera ją z szarych koszul nocnych i wszechobecnych swetrów w czarne koronkowe majteczki i „robi z niej kobietę” — w rzeczywistości „sprawił, że poczuła się piękna". Kobieta zmęczona życiem poczuła, że może jeszcze kogoś pokochać i może być przez kogoś kochana, nie wytrzymuje wewnętrznego napięcia. Sunderland, jej mąż, zostaje zadźgany nożem w łóżku. Jest zbrodnia, musi być też i kara. Proces sądowy doprowadza do egzekucji Angelo Passetto, mimo że Cassie, umieszczona w zakładzie psychiatrycznym, przyznaje się, że to ona popełniła tą zbrodnię. Tragedia i przemoc ciągną się aż do ostatecznego kroku — samobójstwa. I pomimo przejścia do codziennej rutyny mieszkańców Tennessee, powietrze jest gęste od straty, żalu i porażki. 

             Po upływie jakiegoś czasu ludzie przestali mówić o procesie. Po podnieceniu wywołanym egzekucją rozmawianie o nim stało się nieprzyjemne. Po pierwsze, jeżeli wyznanie tej „wariatki” było prawdą, stracono spośród nich wszystkich niewinnego człowieka. Możliwe, że nie był niewinny, jeżeli idzie o jego sentyment do „czarnuchów”, a zatem sam niewiele lepszy od „czarnucha”. Ale czy to wystarcza, żeby posłać człowieka na egzekucję? Można go było przecież zastrzelić w „obronie własnej”, można było zlinczować, jeżeli ludzie by się rozjątrzyli, ale egzekucja to jednak coś innego. Wiąże się z tym, czym jest prawo. Niemiło było rozmawiać na ten temat. Mieszkańcy przyłapywali się na mówieniu rzeczy, co do których nie byli zbyt pewni, szczególnie że w nie wierzyli, bez względu na to, po której stronie się opowiadali i co mówili. Winny czy niewinny – o tym niewygodnie było mówić także z innego względu. Było to nieprzyjemne. Było przykre. Przykro było wyobrazić sobie siebie samego sparaliżowanego, uwięzionego w sobie jak Sunderland mąż Cassie, tak jakby się było własną trumną, i pomyśleć, że ktoś nas dźwiga ostrożnie i pakuje nam nóż w plecy. Przykro było myśleć, że ten młody facet – ten Sycylijczyk – leżał w nocy z tą kobietą w rozpadającym się domu, kiedy w drugim pokoju był sparaliżowany jej mąż. I właśnie takie przykre uczucie sprawiało, że ludziom było nie w smak rozmawiać o procesie. Ale rzecz dziwna, to przykre uczucie kazało im pamiętać, nawet jeśli nie rozmawiali. Rozmyślali o tym wieczorami przed zaśnięciem. Albo też ktoś się budził przed świtem i zaczynał o tym myśleć. Mężowie mogli wracać do domu ze sklepu czy biura i nagle pomyśleć, że ich żony są coraz starsze i bezkształtne, a kiedy wchodzili do swoich domów, kobiety patrzyły na nich jak na obcych. Albo też uświadamiali sobie, że sami są starzy, i nagle zastanawiali się, co też się dzieje w głowach ich żon. Albo też, będąc kobietą, można było siedzieć w pokoju z okiennicami pozamykanymi przed upałem letniego popołudnia i zastanawiać się, że ta „wariatka” Spottwood dostała z życia coś, czego się nigdy nie miało, i wtedy przychodził żal, jak i poczucie straty i spóźnienia, bólu, na który nie miało się nazwy. Tak więc z tego żalu, nienazwanego smutku, nieokreślonej winy, z potrzeby odkupienia wszystkiego i zapomnienia o czymś popełnia się zbrodnię.

             Terminy, których C.G.Jung używa za Freudem do opisania natury Jaźni to świadomość i nieświadomość. Warren posługuje się innym terminem, który należy rozumieć w nieco szerszym znaczeniu – dwoistość życia. Dla Junga, piszącego w latach 30. XX wieku, człowiek sam, bez pomocy tradycyjnych fundamentów społecznych musi stawiać czoła problemowi swoich subiektywnych procesów emocjonalnych. Warren natomiast, pisząc swoje powieści kilka lat po publikacji Junga, próbuje zwrócić bohaterów ku sobie, lecz oni jakby zaślepieni skrzywdzeniem przez los szukają spełnienia poza sobą. Te dwie różnice samodzielności można łatwo zobaczyć w książce Warrena „Spotkajmy się w zielonej dolinie”. Niezwykłym osiągnięciem Warrena jest ciągłe kreowanie dramatu odkrywania siebie, w którym biorą udział bohaterowie. Z konieczności budują mosty między obrazem a abstrakcją, między rzeczami wyczuwalnymi a rzeczami przemyślanymi. Warren pozwala nam obserwować narodziny walki pojęć, ciała, które staje się słowem. W tym momencie przychodzi mi na myśl obraz „Dziewczyna w oknie” Salvadora Dali. Książka „Spotkajmy się w zielonej dolinie” zaczyna się, gdy Cassie jak dziewczyna z obrazu Salvadora Dali patrzy przez okno i doświadcza bezruchu, jakby epizodu somnambulizmu między wnętrzem, a tym co dzieje się na zewnątrz. Podobnie będzie milczała podczas procesu i skazania jej kochanka Angelo Passetto, rozglądając się po sali sądowej, takiego uczucia czytelnik będzie doświadczał przez całą powieść.

             Milczenie w tej powieści nie tylko emanuje z bohaterów, ale jest również widoczne w konstrukcji narracji. Najbardziej zauważalnym brakiem w tekście jest oczywiście opis morderstwa Sundera Spottwooda, które nigdy nie jest bezpośrednio przedstawione na kartach książki. To kluczowe wydarzenie ma miejsce jakby w szczelinie między rozdziałami 8 i 9. Dla Cassie Spottwood, istniejącej tak jak ona w stanie inercji, niewidzialności i ciszy, język po prostu nie może pomieścić ani nawet wskazać jej uczuć. Jej próby opisania słowami swoich emocji i zrozumienia swojego życia są niezręczne i zawiłe. Jej słowa są rzadko rozumiane, a czasem nawet nie słyszane przez tych, z którymi próbuje się porozumieć. Nawet jej szczere przyznanie się do winy na sali sądowej zostaje odrzucone, jakby nigdy nic nie mówiła.

             Czym jest tytułowa zielona dolina? Rajem? Mit zastosowany w narracji biblijnej o ogrodzie w Eden poprzez właściwą sobie wieloznaczność i wielopoziomowość poznania dobrze pozwala ukazać to, co dla objawienia biblijnego jest najważniejsze, czyli transcendentną rzeczywistość, która wkroczyła w ludzką historię. Dlatego w interpretacji każdego fragmentu Księgi Rodzaju 2,4b – 3,24 należy ciągle pamiętać o jego całościowej strukturze teologicznej, którą tworzą dwie równorzędne linie tematyczne. Pierwszą z nich jest motyw stworzenia, który obejmuje świat, mężczyznę, rajski ogród, istoty żywe, a w końcu kobietę i kończy się ustanowieniem instytucji małżeństwa jako symbolu harmonii i doskonałego przymierza Boga z ludźmi i ludzi między sobą (Rdz 2,4b-24). Natomiast druga to pełna teologicznej symboliki rekonstrukcja epizodu dotyczącego pokusy, występku i jego skutków, w którym kolejno bohaterami są wąż, Ewa, Adam i Bóg, a jego zwieńczeniem jest wypędzenie ludzi z raju (Rdz 3,1-24). Na ścisłe powiązanie obu tych narracji wskazuje przede wszystkim wspólny dla nich wątek drzewa poznania dobra i zła (Rdz 2,9.17; por. 3,1-6.11-12), co dowodzi ich dopełniania się w aspekcie literackim, tematycznym oraz teologicznym. U podstaw biblijnej relacji o tak zwanym upadku może tkwić pewien prastary mit o zazdrości i zemście bogów, którego treści możemy się tylko domyślać.

             Cassie i Angelo spotkali się w zielonej dolinie, gdzie nie ma Boga. Nie mogli w tej dolinie być ze sobą, żyć i tworzyć związek, nie mogli się ze sobą zestarzeć, być pochowani obok siebie. Ich miłość wzbudzała w ludziach zazdrość, ponieważ przekroczyli to, co nie podoba się bogom. Ich historia pokazuje, że nie ma czynów obojętnych, a każdy z nich z czegoś wynika i jest zaczątkiem lub elementem spirali wydarzeń. Historia tych dwojga jest brzemienna w skutki, bo dotyka fundamentalnych praw wolności i odpowiedzialności. Każde przekroczenie naturalnych lub ustanowionych praw może się wiązać z nieprzyjemnymi konsekwencjami. Tak samo wejście na nowe, obce terytorium, gdzie rządzą nieznane nam prawa, niesie ze sobą ryzyko. To koszt przekroczenia granic naszej świadomości. Chcemy dobrego, ale życie zwykle dołącza do tego złą stronę medalu, w tym wypadku nakłania do morderstwa.

 

 

Ciężki piasek

 

„Ciężki piasek”

Anatolij Rybakow

Autor/ (ros. Анатолий Наумович Рыбаков, właśc. Anatolij Naumowicz Aronow, ros. Анатолий Наумович Аронов; ur. 1 stycznia?/14 stycznia 1911 we wsi Dzierżanowka, Imperium Rosyjskie, zm. 23 grudnia 1998 w Nowym Jorku, USA) – rosyjski pisarz. Autor utworów dla młodzieży i dokumentujących okres represji stalinowskich. W 1934 został aresztowany przez NKWD i zesłany na Syberię. Pod koniec zsyłki pracował jako pracownik transportowy. Podczas II wojny światowej pełnił służbę jako dowódca czołgu. Po wojnie rozpoczął działalność literacką.  Debiutował w roku 1948, publikując powieść dla młodzieży pt. „Kordzik”.  Jego najpopularniejsze dzieło to powieść „Dzieci Arbatu”, która składa się z pięciu części. Pierwsza, od której pochodzi tytuł całości, opisuje życie w okresie poprzedzającym wielki terror (1933–1934) i w trakcie jego trwania, przez pryzmat doświadczeń zwykłych obywateli. Po upadku Związku Radzieckiego autor wyjechał do USA i tam też opublikował „Wspomnienia”. Zmarł w 1998 roku. Został pochowany na Cmentarzu Kuncewskim w Moskwie.

Tłumaczenie/ Aleksander Bogdański

Tytuł oryginału/ ru Tiażołyj piesok,  Тяжёлый песок

Tematyka/ Narrator – Borys Jakowlewicz Iwanowski przy użyciu retrospektywnych fragmentów kreśli historię swego rodu, począwszy od dziadka ze strony ojca, profesora medycyny w Bazylei. Uwaga skupia się jednak głównie na synu profesora a ojcu narratora – Jakubie, który porzucił rodzinną tradycję, wyjechał na Ukrainę i tam spotkał swą miłość i przeznaczenie – najpiękniejszą w miasteczku, ba! w całej okolicy młodziutką Żydówkę, Rachelę Rachlenko.  Koleje losów familii w istocie mają w sobie coś z ducha opowieści braci Singerów. Jednak wojna jest cezurą, która kładzie kres zwyczajnemu życiu, a dla bohaterów jest początkiem tragicznego końca. Dla czytelników wizja zagłady ukraińskich Żydów, pomimo ogromu opisywanych krzywd, jest bardzo wartościowa. Niewiele bowiem wydano książek poświęconych tej tematyce. Autor krok po kroku prezentuje sytuację miasteczka, opisuje postawy mieszkańców wobec zagrożenia i definiuje stan ich świadomości.

Główny motyw/   „Ciężki piasek” to opowieść o losach Żydów na Ukrainie przed i w trakcie II Wojny Światowej. Na przykładzie rodziny Iwanowskich i Rachlenków oraz ich sąsiadów autor pokazuje koloryt lokalny żydowskiego miasteczka, przemiany zachodzące w stylu życia i świadomości, wraz z przemianami historyczno-politycznymi i wreszcie – czasy wojny, które położyły kres wszystkiemu.

Cytaty z książki charakteryzujące problematykę utworu:

„A podobne nieroby z reguły miewają i pracowitą żonę, i pracowite dzieci. Takie jest prawo natury”.

„Nie widziała nic poza niebem, sosnowym lasem i rzeką, a tu proszę, maleńki książę ze Szwajcarii…”.

„Matka była kobietą w pełnym znaczeniu tego słowa, to znaczy potrafiła kogoś przyciągać do siebie, a równocześnie trzymać go na dystans – najbardziej perfidna cecha kobieca”.

„Wielka historia zaćmiła małą. Chociaż może właśnie takie małe, drobniutkie historyjki, miliony takich drobniutkich historyjek, tworzą zasadniczy zrąb historii ludzkości”.

„Gdy zaś subiekt zostaje kochankiem żony swojego pryncypała, to pieniądze szefa traktuje jak swoje własne”.

„Jako praktyk z wieloletnim doświadczeniem powiadam wam: żadna część ciała nie jest tak wrażliwa na ubranie, jak noga na obuwie”.

„Dla niego religia była raczej formą jego narodowego istnienia, świętem, odpoczynkiem od trudów i trosk, fundamentem porządku, w którym żył”.

„Co innego klepać biedę we własnym kraju, a co innego być żebraczką wśród bogatych krewnych”.

„Ale, jak wiecie, szczęście jest pojęciem względnym...”.

„W miarę upływu lat godzimy się z wieloma rzeczami, nic się na to nie poradzi, takie jest życie...”.

„Na pierwszy rzut oka – ogień i woda, ale miłość zaciera wszelkie różnice”.

„Jeżeli można popełnić największy nonsens w imię miłości, kiedy się jest młodym, to zrozumieć takie postępowanie, a może nawet pożałować, że samemu nic podobnego się nie przeżyło, można dopiero, kiedy jest się człowiekiem dojrzałym”.

„(...) fotografia przekazuje jedynie wygląd zewnętrzny człowieka, a portret malarski odzwierciedla jego świat wewnętrzny”.

„Nie idzie o to, w jakiej sytuacji człowiek raptem się znajdzie – to często nie zależy od niego. Ważne jest, jak potrafi z tej sytuacji wybrnąć – a to zawsze zależy wyłącznie od niego samego”.

„Kiedy człowiek calutki dzień ma przed sobą zelówki, obcasy i przyszwy, to pragnie czegoś dla duszy, chodzenie na tańce nie wystarcza”.

„Każdy naród ma swoje pieśni, każdy naród je lubi, w nich zawarta jest jego dusza”.

„Wtedy obowiązywała taka zasada: udowodnij, że nie jesteś krewnym”.

„(…) tak już jest, przecież nawet kiedy umiera bliski człowiek, życie nadal biegnie swoim torem”.

„Majakowski powiedział: >Nasza planeta jest źle przystosowana do radości<. Możliwe, nie wiem… Ale to, że nasze życie jest źle przystosowane do miłości – to nie ulega kwestii”.

„O jakim uczuciu może być w ogóle mowa, kiedy sprawa dotyczy przywłaszczenia sobie mienia społecznego, defraudacji i niewykonania planu? Obok takich słów słowo >miłość< brzmi jak kpina. Kpina z sądu”.

„W korespondencji z kobietą zawarta jest tajemnica, której nie potrafię wytłumaczyć. Rozłąka oddala, ale zarazem zbliża”.

„(…) hardy i dumny jak polski szlachcic i natrętny jak żebrak z żydowskiego cmentarza”.

„Ale do tego, żeby zmienić ludzi w bydło, trzeba wyplenić z nich wszystko co ludzkie, zabić wszystko, co jest właściwe ludzkiej istocie, przede wszystkim godność”.

„Jednakże z drugiej strony, w cokolwiek by ubrać Wenus z Milo, zawsze pozostanie ona sobą”.

Dynamiczny, kilkuletni okres „odwilży Chruszczowa” w Związku Radzieckim przeszedł w wolniejszą, mniej romantyczną erę znaną jako stagnacja (zastoi). Termin ten odnosi się przede wszystkim do powolnej koniunktury gospodarczej za rządów Leonida Breżniewa w latach 70-tych XX wieku. Jednakże pod względem twórczości kulturalnej i literackiej okres ten nie był wcale martwy. Publikując swoje dzieła w samizdacie i tamizdacie, radzieccy pisarze związani z ruchem dysydenckim w dalszym ciągu wywierali presję na reżim i wspierali rozwijającą się podziemną scenę literacką. Nawet oficjalnie opublikowane prace czasami przesuwały granice autoryzowanego dyskursu. Kilku usankcjonowanych autorów nadal podnosiło „kwestię żydowską” w ogóle, zadając pytania dotyczące Holokaustu. Shoah przyspieszył zatem zasadniczą zmianę w samoświadomości sowieckich Żydów. Utworzenie państwa Izrael w 1948 r., a także jednoczesna wizyta Goldy Meir w moskiewskiej synagodze jako pierwszej ambasador państwa Izrael w Związku Radzieckim spotkały się z wielkim entuzjazmem i żydowską dumą. Należy zaznaczyć, że w literaturze radzieckiej nie było ścisłego zakazu poruszania tematu Holokaustu, jednak wszelkie wzmianki o eksterminacji Żydów podczas II wojny światowej trzeba było formułować ostrożnie i opisywać w szerszym kontekście. Opowiadania, wiersze, wspomnienia, eseje i artykuły na temat Holokaustu ukazywały się niemal w każdym numerze jedynego czasopisma sponsorowanego przez państwo w języku jidysz, „Sowiecki Hejland”, które ukazywało się dopiero od 1961 roku. Jednak literatura Holokaustu sumiennie odzwierciedlała oficjalne stanowisko ZSRR w sprawie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej. W celu szerzenia tego przesłania dziennikarze „Sowieckiego Hejlandu” zadawali sobie trud: po pierwsze opisania nie-Żydów, którzy często ratowali Żydów na terenach okupowanych; wykazania współpracy wszystkich narodowości mieszkających na terenach Związku Radzieckiego przeciwko nazistom; przedstawiania kolaborantów jako ukrytych faszystów; oraz po drugie opisania żydowskiego oporu jako formy powszechnej, a nie lokalnej, walki z faszystami. Autorzy, którym udało się z powodzeniem publikować artykuły, opowiadania na temat Holokaustu, robili to łącząc swoją pracę z oporem przeciwko cenzurze władzy.

Czy „Ciężki piasek” Rybakowa to powieść o  Holokauście? Nie, raczej o okresie poprzedzającym Zagładę. Niemniej jednak „Ciężki piasek” rzeczywiście zajmuje się Holokaustem. Mówiąc dokładniej, autor Anatolij Rybakow, pokazuje nam nieznaną lub niezbyt dobrze znaną stronę tego zjawiska. Spośród wszystkich dokumentów, opracowań i świadectw opublikowanych na temat doświadczeń obozów koncentracyjnych niewiele jest poświęconych losom Żydów na Ukrainie. Czy ludzie wiedzą, że wszyscy lub większość z nich nigdy nawet nie została deportowana do fabryk śmierci? Zostali zamordowani na miejscu przez Einsatzkommando na przykład w wąwozie Babi Jar. Na początku jego opowieści dzieci się bawią, robotnicy pracują, a starzy ludzie wspominają młodość. Nie wiedzą, nie mogą wiedzieć, że po drugiej stronie Europy, wysoko w hitlerowskiej hierarchii, teoretycy „ostatecznego rozwiązania” już ich skazali na śmierć. W mieszance fikcji i faktów, bolesnej prawdomówności i stłumionego piękna, autor pozwala wejrzeć nam we wszechświat popiołu i ciszy, którego przeznaczenie, czy tego chcemy, czy nie, będzie na nas ciążyć. A ostatnie strony czytelnik będzie przewracać ze ściskiem w gardle.

„Ciężki piasek” zaczyna się od powrotu profesora medycyny Iwanowskiego i jego syna Jakuba do obwodu czernihowskiego na Ukrainie. Jak wyjaśnia syn Jakuba Borys, narrator w powieści, rodzina Iwanowskich pochodziła ze sztetla przy granicy z Rosją i Białorusią, ale dziadek jako młody człowiek przeniósł się do Bazylei w Szwajcarii. Chcąc pokazać synowi swoje rodzinne miasto, profesor Iwanowski zabrał go do Czernihowa w poszukiwaniu korzeni przodków. Podróż Jakuba do Rosji kończy się romansem. Zakochany w Racheli Rachlenko Jakub odmawia powrotu do Szwajcarii bez ukochanej. Prawdopodobne jest, że para kochanków wzorowana jest na biblijnym Jakubie i Racheli, tylko że powieściową parę czeka wspólna dramatyczna przyszłość. Rybakow oznajmił, że „Ciężki piasek” początkowo miał być tylko historią miłosną. Zapytany, co skłoniło go do przedstawienia dwudziestowiecznej tragedii żydowskiej, Rybakow wyjaśnił: „Piszę o ludziach, z którymi przeżyłem swoje życie. Piszę o moim dziadku, Abrahamie Izaakowiczu Rybakowie, którego bardzo kochałem; piszę o moich rodzicach i o tych, z którymi mieszkałem. Ludzie, z którymi się zaprzyjaźniłem i z którymi walczyłem. (Nasza rodzina) została całkowicie zrusyfikowana. Nie znałem jidysz, byliśmy ateistami… Ale jestem Żydem. We mnie płynie krew, która przez wieki lała się z mojego ludu. Poczułem i czuję się Żydem. I umrę jako Żyd”.

Wróćmy jednak do fabuły książki. Czy rodzice Racheli mogli liczyć na małżeństwo córki ze „Szwajcarem”, synem znanego profesora medycyny? Tak, tak. Rachela teraz nie była już po prostu Rachelą Rachlenko, córką szewca Abrahama Rachlenki, była narzeczoną Jakuba Iwanowskiego z Bazylei, syna znanego profesora, właściciela słynnej kliniki. Sytuacja, muszę przyznać, dość delikatna. Ulica rozpatrywała ją z wszelkich możliwych stron, obracała na wszystkie boki. Opinia zgodna była co do tego, że Rachela ma jedną szansę na sto. Jej szansa to uroda, a dziewięćdziesiąt dziewięć „przeciw”: prosta, niewykształcona, niebogata i tak dalej, (i tak dalej), a z drugiej strony – doktorzy, profesorowie, klinika, Szwajcaria, Europa… Do takiego wniosku doszła ulica, a od tego wniosku do kpin pozostawał już jeden krok. Młodzi jednak nie zasypiali gruszek w popiele. Wszyscy byli po stronie Racheli i Jakuba, pragnęli dla nich szczęścia i wszelkiej pomyślności. Czytelnik zapyta dlaczego? Ponieważ Rachela i Jakub się kochali, a miłość podbija świat. Dni powszednie wypełniała krzątanina i codzienne troski. Jakub imał się różnych prac: a to sprzedawał mięso w jatce, a to handlował farbą i gwoździami. Ale wierzcie mi, u podstaw książki leży jednak zainteresowanie romantyczną historią, nikt nie mógł pozostać obojętny wobec pięknej młodej pary: ślicznej Racheli, córki szewca, i subtelnego, delikatnego młodzieńca imieniem Jakub z dalekiego miasta Bazylea. Mniej więcej do lat 30. XX wieku rodzina okrzepła, żyła przyzwoicie, i nadszedł czas, aby życie Racheli i Jakuba zaczęło zbierać owoce ich trudów i trosk, bowiem sprowadzało się do tego, żeby wychować dzieci i wyprowadzić ich na ludzi. Sami pracowali ciężko, nie rozstrzygali światowych problemów, żyli jedno dla drugiego. 

Miasteczko sportretowane w książce „Ciężki piasek" zupełnie nie przypomina sztetla z książek Szolema Alejchema. Rahlenko to nie tylko rodzina, ale klan z niezliczonymi braćmi, siostrami, synami, córkami, teściami, siostrzeńcami i siostrzenicami. Nie byli to Rothschildowie, lecz rzemieślnicy, samowystarczalni robotnicy, dumni, ani bogaci, ani ubodzy. Abram, głowa rodziny, odznaczał się niezwykłą siłą fizyczną i żelaznym charakterem. Był gabajem[1] w miejscowej synagodze, choć nie był ortodoksyjnym Żydem: „Dla niego religia była raczej formą jego narodowego istnienia, świętem, odpoczynkiem od trudów i trosk, fundamentem porządku, w którym żył”. Miejscowi Żydzi żyli w pokoju ze swoimi rosyjskimi, białoruskimi i ukraińskimi sąsiadami. Nawet gdy wybucha wojna, a w jej następstwie rewolucja i wojna domowa, nie dochodziło do większych wstrząsów. W rzeczywistości zaskakująco niewiele zmienia się w życiu naszych bohaterów, gdy bolszewicy dochodzą do władzy, może z wyjątkiem tego, że Rahlenko, z których większość to szewcy, idą teraz do pracy w nowej lokalnej fabryce obuwia. Jeden z wujów, Misza, zostaje bohaterem wojny domowej, ale po błyskawicznej karierze zostaje zdegradowany za okazanie miłosierdzia miejscowej ludności, która miała zostać stracona za drobne wykroczenie, a której wyrok został złagodzony po jego interwencji. Większość Rahlenków nie angażuje się w politykę; są po prostu zwykłymi, praworządnymi obywatelami radzieckimi, głęboko zakorzenionymi w ojczystej ziemi i dobrymi patriotami. Warunki życia w mieście stopniowo się poprawiały, rodzina nadal znajdowała się w centrum wszystkich większych i małych smutków i radości miasteczka. W pierwszych dniach wielkiej stalinowskiej czystki w latach 30-tych XX wieku Jakub podstępnie został oskarżony i aresztowany, za przywłaszczenie mienia socjalistycznego, ale rodzina znalazła doskonałego prawnika, który po około osiemnastu miesiącach wyciąga go z więzienia. (W większości takich przypadków, w prawdziwym życiu, obecność prawnika na procesie, w którym oskarżycielem było państwo bolszewickie  – jeśli w ogóle była dozwolona – nie zrobiłaby najmniejszej różnicy). Potem znowu wybucha wojna, a syn Jakuba i Racheli, Borys – który jest narratorem książki – zostaje powołany do artylerii. Po pewnym czasie za sprawą znajomości języka niemieckiego zostaje przeniesiony do jednostki wywiadowczej na pierwszej linii frontu.

Reszta rodziny, w tym rodzice Borysa Jakub i Rachela, która pozostała wraz z pozostałymi sześcioma tysiącami Żydów w mieście, została przeniesiona przez niemieckie wojska do getta. Brat Racheli, Józef, czarna owca w rodzinie, został mianowany głową Judenratu i nie do końca zachowywał się moralnie. Miejscowi Żydzi zmuszani byli do pracy dla Niemców w nieludzkich warunkach; byli głodzeni i poniżani, tylko na początku zdarzały się sporadyczne przypadki umyślnych mordów, a wiadomości o masowej eksterminacji Żydów w obozach koncentracyjnych na terenie okupowanej Polski nie była jeszcze powszechnie znana. Nieliczni zdrajcy z getta zostali zlikwidowani przez Rahlenków i ich przyjaciół z konspiracji,  jednak po pewnym czasie zdali sobie sprawę, że pozostawanie w getcie będzie fatalnym błędem. Postanawiają zaangażować się w opór, każdy w inny sposób. Jakub, na przykład, pomógł zaplanować duży partyzancki atak zbrojny, który spowodował ogromne straty wśród okupantów. Kiedy Niemcy zagrozili rozstrzelaniem w odwecie stu zakładników, Jakub dobrowolnie przyznał się do współpracy z partyzantką, by uratować pozostałych mieszkańców getta, ale po kilkudniowych torturach umarł. Ostatecznie w getcie wybuchło powstanie. Większość z mieszkańców getta zginęła w walce obronnej, ale czterysta osób uciekło, przedostając się do pobliskich lasów. Rachela pozostała z tymi, którzy stopniowo upadali z sił, zachęcając ich do podjęcia ostatniego zdecydowanego aktu ucieczki. A potem, po wykonaniu ostatniej misji, „rozpływa się jakby w powietrzu”. Jeszcze długo miejscowa ludność będzie mówić z podziwem o tym cudzie.

W ostatniej scenie książki, która rozgrywa się wiele lat później, Borys i były dowódca partyzancki o imieniu Sidorow odwiedzają zaniedbany miejscowy żydowski cmentarz. Nad masową mogiłą znajdują tabliczkę z napisem po rosyjsku: „Niechaj na zawsze pozostaną w naszej pamięci ofiary hitlerowskiego faszyzmu", a po niżej w języku hebrajskim widniał napis: „Wenikojsi, domom loj nikojsi („Oczyszczę ich krew, której jeszcze nie oczyściłem”. Jest to fragment porannej modlitwy odmawianej w szabat poprzedzający święto Tisza be-Aw (hebr. dziewiąty dzień miesiąca aw)[2]. Sidorow pyta Borysa, czy rosyjski tekst został wiernie przetłumaczony na język hebrajski? Wszystko, co Borys nauczył się po hebrajsku w dzieciństwie w chederze, zapomniał: „A jednak po pięćdziesięciu niemal latach, z niezbadanych, odwiecznych głębin pamięci wyłoniły się przede mną te właśnie litery, te słowa, przypomniałem je sobie i przeczytam” – powiedział Borys i odpowiedział: „Tak, wszystko jest w porządku, każde słowo”. Borys oczywiście skłamał. Borys poprosił świadków, aby pokazali miejsce pochówków jego rodziców. Jednak podczas ekshumacji nie odnaleziono ich ciał.

Temat Holocaustu poruszony w książce „Ciężki piasek” był w Związku Radzieckim tematem tabu z wielu powodów. Nie wspominając o tym, że Żydzi zostali wytypowani do eksterminacji przez nazistów jako piersi przed Słowianami, ani że naziści mieli w tym procesie znaczącą pomoc ze strony współmieszkańców nie-Żydów na terenach okupowanych. Z drugiej strony, krzywdząca plotka głosiła, że Żydzi zostali wymordowani, ponieważ byli zbyt słabi i naiwni, by stawić opór. Rybakow polemizuje z tymi, którzy to kłamstwo rozpowszechniali –  nazywa ich wręcz idiotami lub ludźmi, którzy nie mają pojęcia jak wygląda wojna i działania wojenne. Zwraca uwagę, że większość osób przebywających w gettach na terenie Europy Wschodniej to w większości byli ludzie starsi, bardzo młodzi, dzieci lub chorzy, ponieważ wszyscy mężczyźni w wieku poborowym służyli w wojsku na różnych frontach podczas II wojny światowej w Armii Czerwonej. Zwraca też uwagę na fakt, że setki tysięcy młodych i silnych jeńców radzieckich również zginęło w obozach i nie stawiało oporu – bo cóż mogli zrobić? Ale to tylko część odpowiedzi Rybakowa, ponieważ można było uratować więcej Żydów, gdyby istniała pomoc ze strony miejscowej ludności. Rybakow z bólem wspomina, że wielu spośród „dobrych sąsiadów" zdradziło Żydów, czy to dlatego, że pożądali ich domów i majątków, czy też dlatego, że byli po prostu antysemitami. Miejscowa policja dorównywała w sadyzmie SS. A co z partyzantami? Na północ od Czernihowa znajdowało się jedno z największych skupisk partyzanckich od początku wojny. To prawda, że w 1942 r. partyzanci wciąż byli słabo uzbrojeni i nieliczni, a ich głównym zadaniem było atakowanie Niemców, a nie pomoc prześladowanej ludności cywilnej. Ale niektórym Żydom udało się przedostać do lasu, aby przyłączyć się do partyzantów. Historie „powitań”, jakie im zgotowano, nie są etyczne. Niektórzy zostali przyjęci, ale wielu uciekających z gett zostało przez lokalne oddziały partyzanckie zamordowanych. Anatolij Rybakow stara się być nadmiernie ostrożny w radzeniu sobie z tym bolesnym tematem. Dowódca partyzantów Sidorow, który pojawia się w powieści, jest ostrożny, ale postanawia rozważyć plan pomocy Żydom pomimo wielu trudności i wielkiego ryzyka, nie mógł poświęcić wielu środków na ich ratunek ani poświęcić życie wielu żołnierzy podziemia. Owszem, istniały oddziały partyzanckie, które udzielały pomocy, ale kwestia ta praktycznie nigdy nie była omawiana w ogromnej literaturze na temat ruchów partyzanckich, opublikowanej w ciągu ostatnich trzydziestu lat w Rosji – nadal uważa się, że jest zbyt niepoprawna politycznie, aby się tym zająć.

Po wojnie Borys żeni się z nie-Żydówką. Ich trzej synowie oficjalnie podkreślają w dokumentach, że są Żydami. Dlaczego? Ponieważ tylko w taki sposób mogą pokazać otaczającemu ich światu los kilku milionów Żydów  zamordowanych podczas Holokaustu. „Ale, rozumiecie, syn Gruzina i Rosjanki z reguły uważa się za Gruzina, syn Uzbeka i Rosjanki – za Uzbeka. A poza tym przecież to nie mąż przyjmuje nazwisko żony, tylko żona nazwisko męża i dzieci też noszą nazwisko ojca. Myślę, że moje dzieci postąpiły słusznie". Logika tego argumentu nie jest do końca przekonująca. Borys wielokrotnie powtarza, że Rosja jest krajem, który kocha, nie ma innego, i chociaż świetnie mówił w języku rosyjskim, korzenie rodziny tkwiły w tym kraju, to jednak rzeczywistość polityczna często temu przeczyła. To samo dotyczy, a fortiori, następnego pokolenia. Ale rok 1978 w którym Rybakow pisał książkę „Ciężki piasek” nie przypominał już roku 1928, w którym rozgrywa się akcja książki i w którym jakkolwiek Iwanowscy i Rahlenkowie kochają swój kraj i jego przywódców, nie czyni z nich Rosjan. To kolejny bolesny temat, który Rybakow rozważać mógł tylko w swojej psychice, nie narażając się cenzurze.

 

 

 

 

---

[1] Gabaj -  (hebr., zbierający [opłaty, podatki]) – wybieralny świecki urzędnik gminy żydowskiej (kahału). Do jego obowiązków należy w zasadzie zbieranie podatków i datków dobroczynnych oraz zarządzanie funduszami gminy. Terminem „gabaj” określa się również urzędnika, który kieruje działalnością wyspecjalizowanych organizacji gminnych, jak np. chewra kadisza. Gabaj to także osoba rozstrzygająca o przyznawaniu zaszczytnych funkcji podczas nabożeństwa w synagodze, jak czytanie Tory czy otwieranie aron ha-kodeszu. Duże gminy mają 12 gabajów – każdy z nich pełni swoją funkcję przez miesiąc w roku i jest nazywany gabaj chodesz (gabajem miesiąca).

[2] Tego dnia przypada rocznica najtragiczniejszych wydarzeń w historii Żydów. Wedle tradycji, nieszczęściem, jakie miało wydarzyć się 9. dnia aw było zburzenie Pierwszej Świątyni przez Babilończyków w 587 r. p.n.e. Dla narodu żydowskiego był to początek niewoli babilońskiej. Także zniszczenie Drugiej Świątyni przez Rzymian przypadło na ten dzień w roku 70 n.e. Zniszczenie Świątyni Jerozolimskiej zakończyło okres istnienia państwa żydowskiego. Wedle traktatu Taanit 4:6 Miszny także 9. dnia aw roku 135 n.e. Rzymianie zdusili powstanie Bar Kochby i zabili ponad 500 tys. Żydów. Zniszczono wówczas także miejsce po świątyni.